Wednesday, January 7, 2015

HINDU MARRIAGE हिन्दु विवाह :: HINDU PHILOSOPHY (4.14) हिंदु दर्शन

HINDU MARRIAGE हिन्दु विवाह 
HINDU PHILOSOPHY (4.14) हिंदु दर्शन
CONCEPTS & EXTRACTS IN HINDUISM
By :: Pt. Santosh Bhardwaj
dharmvidya.wordpress.com hindutv.wordpress.com santoshhastrekhashastr.wordpress.com bhagwatkathamrat.wordpress.com jagatgurusantosh.wordpress.com santoshkipathshala.blogspot.com santoshsuvichar.blogspot.com santoshkathasagar.blogspot.com bhartiyshiksha.blogspot.com santoshhindukosh.blogspot.com
ॐ गं गणपतये नम:।
अक्षरं परमं ब्रह्म ज्योतीरूपं सनातनम्।
निराकारं स्वेच्छामयमनन्तजम्॥
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भुर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि
[श्रीमद्भगवद्गीता 2.47]
It’s an institution, which brings two families together. It’s not just a relationship, it’s far beyond leading to interactions, mixing, interacting and helping each other in an hour of crises-need.
One has to be extremely cautious-careful, before making a commitment for marriage. Both sides should satisfy-acquaint themselves thoroughly, regarding the background and family status of each other. They should inquire about the family religion, caste, original place to which they belong-native place, family income, assets-financial position, reputation, educational qualification, job, business etc. etc. Efforts should be made to inquire about the temperament, moods, modalities, lifestyle and behaviour as well. Family’s health status-genetic diseases, current health status should be considered-analysed. Marriages among equals-like minded last long and are generally unbreakable.
It's most sincerely and honestly advised that marriages should take place among the equals-people of same status, belonging to the same caste, religion, region, following identical traditions, compatibility of both the bride and the groom should also be tested, examined, identified, ascertained.
So called love, is merely guided-influenced by physical attractions, infatuations, sensuality, flirtations, lust, sex desire, passions, lasciviousness etc. One should understand the meaning of love and must be able to differentiate between love and all these and other related factors, otherwise the love story may terminate in court, since quarrels begins soon after the marriage, over tit-bits due to ego, finances, family interference, irrational behavior by either of the two partners etc.
Marriages need thorough understanding, tolerance, compromise, adjustment, compatibility, rationality, frankness, humour,  politeness, expression of (love, pain, sorrow, pleasure, happiness) etc. between the married. There may be occasions, when the spouse has to hide the weaknesses of the counterpart and protect-shield, as well. They have to stand together, merging their identity into one. Difference of opinion may be there, due to difference in education, environment, liking and disliking, tastes, upbringing etc., but there is always a scope for compromise. Issues can be resolved, amicably through negotiations, dialogue, discussions, talking and mediation. One should be always vigilant of the people who pock their nose in their married life, try to interfere (even parents, brothers, sisters, friends), misguide-mislead. One should always weigh pros and cons of the contentious issues and better avoid them as far as possible. Open hearted talks, never let any confusion to crop between the two. Quick conclusions pertaining to contentious issues must be avoided. It’s not essential to agree with everything said, by the spouse, but diplomacy and tact are meant to resolve-defuse the situation. Assent may be given to the proposals which are unlikely to cause harm to the family or to put it in danger or it may harm at a later stage. Respect the spouse & be respected in return.
Its essential to take care of the sexual needs of the spouse.
Couple should adjust to the traditions, rituals and practices of the other side. A blatant no, must be avoided. In laws and other members must be respected, depending upon their age and position in the family-hierarchy. The girl has joined the other family, thus her position becomes crucial. She should wait and watch before making any move. She should be extra careful pertaining to the obligations. It’s she who has to shoulder the burden the traditions, social cultural, traditions in the family, religious responsibilities, one day or the other. Initially, it may appear to be difficult, but slowly, gradually and surely, she will win the hearts of the in laws. Ultimately, she is the one who will pass on, all such faculties, traditions, practices to the next generation. 
The in laws are duty bound to provide all sorts of help to accommodate her in the new environment. They should take extra  care of  her needs.They should not expose the other members of the family to her, otherwise, they may have self invited trouble, in future. They should not interfere with the day-today working-interactions of the couple. It's good not to criticise the bride for everything or to make attempts to degrade her.Her dignity should be maintained, side by side.
Avoid marriage in such families in which :-
(1). Cultural aesthetics-ethics, morals, values are missing,
(2). Male child is not born,
(3). Scriptures are not honoured-virtue, piousity, righteousness is absent,
(4). Both male and female members have long hairs all over the body,
(5). Medical history shows presence of piles (बबासीर-अर्श), tuberculosis (तपेदिक), indigestion (मन्दाग्नि), white patches (सफ़ेद दाग), leprosy (कुष्ठ), epilepsy (मिर्गी), HIV, genetic diseases (वंशानुगत बीमारियाँ).
The bride should be smaller in height as compared to the groom i.e., groom should be tall. She should be younger than the groom. While fixing marriage look to the characterises which do not tally as compared to those which tallies.Usually the Gun-characterise which do not tally may prove to be more hazardous-dangerous.
Avoid marriage if there is history of communicable diseases.
Avoid marrying two real sisters to one person or to real brothers. However, they can be married off to step brothers.[Suk Sagar-Shri Mad Bhagwat]Delete all such persons from your Face book account-page or watts app profile.Remove such pictures as well.Avoid further communication with such personnel.
Don't expose your self to your wife or any other woman.Let her understand you slowly-gradually.Never impose yourself upon her.Listen carefully, what she says and then act.Don't jump to conclusions and react adversely, at once.
If she is angry try to calm her down-pacify and try to make her happy.
वर्णाश्रम धर्म का पालन ईश्वर आराधना का ही एक अंग है। वर्णाश्रम धर्म गृहस्थ आश्रम पर टिका हुआ है। गृहस्थ जीवन के पालन के लिये विवाह और सन्तानोत्तपत्ति अनिवार्य है।विवाह का एक मात्र उद्देश्य है, वंश परम्परा को कायम रखना और आगे बढ़ाना। 
धर्म-विधि स्रोत :: 
श्रुतिः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियात्मन:। 
सम्यक्संकल्पज: कामो धर्ममूलमिदं स्मृतं॥[याज्ञवल्क्य]
श्रुति, स्मृति, सदाचार तथा प्रथाएँ अर्थात सम्यक संकल्प द्वारा उत्पन्न इच्छाएँ।
ज्ञान स्तम्भ ::
पुराण-न्याय-मीमांसा धर्मशास्त्रांग मिश्रितः। 
वेदः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दशः॥[याज्ञवल्क्य
चार वेद, छः वेदांग, धर्म शास्त्र, न्याय, पुराण और मीमांसा।
देशाचार, लोकाचार और कुलाचार का प्रभाव विवाह विधि को अन्यानेक शाखाओं में बाँटता  है यथा प्रथम मिताक्षरा और द्वितीय दायभाग। मनु, याज्ञवल्क्य, कात्यायन और वात्स्यायन, देवर्षि नारद आदि ने विवाह पद्धति को मुख्यतः दो भागों में बाँटा है।
मिताक्षरा :: यह याज्ञवल्क्य स्मृति पर विज्ञानेश्वर द्वारा लिखा गया भाष्य (टीका) ग्रन्थ है। यह विधिशास्त्र में सुव्यवस्थित है। बंगाल और उड़ीसा के कुछ क्षेत्रों के अतिरिक्त समस्त भारत में इसी के आधार पर विवाह, विच्छेद, उत्तराधिकार और दत्तक आदि के नियम लागू होते है। इसकी भी पाँच उपशाखाएँ हैं :- (1). बनारस शाखा या काशी शाखा, (2). मिथिला शाखा, (3). द्रविण या मद्रास शाखा, (4). महाराष्ट्र अथवा बम्बई-मुंबई शाखा तथा (5). पंजाब शाखा।दायभाग :: इसकी रचना जीमूत वाहन ने की थी जो कि मनुस्मृति पर लिखा गया भाष्य है। बंगाल तथा उड़ीसा के कुछ भागों में यह लागू है। इसके उत्तराधिकार के नियम कठिन हैं और पिता को मिताक्षरा की तुलना में अधिक अधिकार दिए गए हैं।
पाणिग्रहणाधि सहत्वं धर्मेषु पुण्यफलेषु च।[महाभारत]
विवाह से ही धर्मकार्यों का पुण्यफल प्राप्त होता है।
वही व्यक्ति सुखी है, जिसकी पत्नियाँ हैं। वही व्यक्ति पूर्ण है जो पत्नी तथा सन्तान से युक्त है।[महाभारत आदिपर्व]
धर्म का आचरण व्यक्ति केवल पत्नी के साथ ही कर सकता है।[याज्ञवल्क्य]
पत्नी पति की आत्मा है।[रामायण]
तीन ऋण (पितृ ऋण, देव ऋण तथा ऋषि ऋण) और चार पुरुषार्थ (धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष) के लिए विवाह आवश्यक है ।
मनुष्य को धर्म पूर्वक जीवन यापन करते हुए अर्थ-धनोपार्जन करना चाहिये तथा अपने समस्त काम (लौकिक कर्तव्य) पूरा करते हुए मोक्ष की प्राप्ति का प्रयास करना चाहिये।विवाह इसका अनिवार्य अंग है। 
प्रथम ऋण पितृ से मुक्ति :: यह तब प्राप्त होती है, जब धर्मज सन्तान पुत्र अथवा पुत्री की प्राप्ति होती है, क्योंकि :-
पुंनाम नरकात् त्रायते इति पुत्रः
पुत नामक नरक से तारने वाला ही पुत्र है और यह पुत्री पर भी लागू होता है। बिना विवाह किये चाहे वो पुत्र हो अथवा पुत्री अपने पूर्वजों के लिए तर्पण नहीं कर सकता। इसलिए पितृ ऋण से उऋण होने के लिए भी विवाह आवश्यक है।
देव ऋण से मुक्ति :: बिना विवाह किए कोई भी व्यक्ति यज्ञ नहीं कर सकता, क्योंकि बिना विवाह किए कोई व्यक्ति पूर्ण नहीं होता है और अपूर्ण व्यक्ति यज्ञ नहीं कर सकता। यदि व्यक्ति यज्ञ नहीं करता तो वह देव ऋण से उऋण नहीं होता और नरकगामी होता है।
ऋषि ऋण से मुक्ति :: व्यक्ति की संतानें जब शिक्षा प्राप्त करती हैं, तो वह ऋषि ऋण से उऋण होता है। शिक्षा द्विज के लिये अनिवार्य है। 
माता शत्रु पिता बैरी, येन बालो न पाठयती।
सभा मध्यमं न शोभते हंस मध्ये बको यथा॥  
विवाह तथा अपने लौकिक कर्तव्यों का पालन करना सन्यास लेकर इशोपासना से कहीं अधिक श्रेयस्कर है।
"भार्या मनोवृत्यानुसरिणी"  
पत्नी को सब प्रकार से पति के मनोनुकूल होना चाहिये। ऐसा होने पर ही सुसन्तान की प्राप्ति हो सकती है।  
आठ प्रकार की हिन्दु विवाह पद्धतियाँ 8 KIND OF MARRIAGES  :: 
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्ष: प्रजापत्यस्तथासुरः। गन्धर्वो राक्षसश्चैव पैशचश्च्ष्टमो॥ 
(1). ब्राह्म विवाह :: दोनों पक्ष की सहमति से समान वर्ग के सुयोज्ञ वर से कन्या का विवाह निश्चित कर देना ब्राह्म विवाह कहलाता है। सामान्यतः इस विवाह के बाद कन्या को आभूषणयुक्त करके विदा किया जाता है। वेद पढ़े हुए सदाचारी वर को कन्या का पिता स्वयं बुलाकर, उसकी पूजा कर वस्त्रादि से अलंकृत कर कन्यादान करता है। 
आच्छाद्य चार्चयित्वा च श्रुतिशीलवते स्वयम्। 
आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्म: प्रकीर्तितः॥[मनु स्मृति 3.27] 
अच्छे शील, स्वभाव वाले वर को स्वयं बुलाकर उसे अलंकृत और पूजित कर देना ब्राह्म विवाह है। 
The groom who is good natured and has been a celibate, should be invited, honoured-decorated and offered the daughter as a bride, by donating to him; is Brahm Vivah-marriage.
A boy from good respectable family with good manners-nature, is invited by the parents at their place and the girl is given-donated to him (with her consent), along with gifts and useful commodities. 
This system involved gathering of thorough information about the boy, his antecedents, family, family background, lineage, sources of income, property, education, character etc. In olden days this information was collected through the Brahmns and the barber associated with him, who used to visit various villages/towns to solemnise marriages, rites etc.
(2). दैव विवाह :: किसी सेवा कार्य (विशेषतः धार्मिक अनुष्टान) के मूल्य के रूप अपनी कन्या को दान में दे देना दैव विवाह कहलाता है।
Auspicious ceremonies, rituals, Yagy, ceremonies are performed and the priest is honoured.
यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते। 
अलंकृत्य सुतादानं देवन धर्मं प्रचक्षते॥[मनु स्मृति 3.28] 
यज्ञ में सम्यक्-विधिपूर्वक कर्म करते हुए ऋत्विज (यज्ञ करवाने वाला ब्राह्मण-पुजारी) को उपयुक्त दान-दक्षिणा देकर कन्या को अलंकृत कर देने को दैव विवाह कहते हैं। 
Donation of the daughter decorated-decked with ornaments by performing rituals-sacrifices in the holy fire-Hawan when the demigods are invited to be present to bless the newly weds is called Dev Vivah. 
The priest is duly honoured and sufficient gifts and money-Dakshina are given to him to live happily. The daughter too is given numerous gifts and money to live happily, as per one's capability. However no demands are there. There is always a middle man to bridge the negotiations.
तदध्यास्योद्वहेद्भार्यां सवर्णां लक्षणान्विताम्। 
कुले महति सम्भूतां हृद्यां रूपगुणान्विताम्॥[मनु स्मृति 7.77]
राजभवन में रहकर अपनी जाति के उच्चकुल में उत्पन्न शुभ लक्षण और रूप-गुणों से युक्त कन्या के साथ ब्याह करे। 
The king should marry a charming & beautiful girl of his own caste (Kshatriy) with auspicious characterises, born in a upper class family while occupying that palace.
The king should never marry a girl out of his own caste i.e., Kshatriy.
(3). आर्ष विवाह :: आर्ष का अर्थ होता है, ऋषियों का। कन्या-पक्ष वालों को कन्या का मूल्य देकर (सामान्यतः गौ दान करके) कन्या से विवाह कर लेना, अर्श विवाह कहलाता है। 
एकं गोमिथुनं द्वै वा वरादादाय धर्मतः। 
कन्या प्रदानं दैव विधिदार्षो धर्म: स उच्यते॥[मनु स्मृति 3.29]   
वर से एक या दो जोड़े गाय, बैल धर्मार्थ लेकर विधिपूर्वक कन्या देने को आर्ष विवाह कहते हैं। 
When the father gives away his daughter by accepting one or two pairs of cows and oxen, according to the sacred rituals for charity, this practice is termed as Arsh Vivah.
(4). प्रजापत्य विवाह :: कन्या की सहमति के बिना उसका विवाह अभिजात्य वर्ग के वर से कर देना प्रजापत्य विवाह कहलाता है। 
You should live together as husband and wife and rituals are observed to donate the girl to the  bridegroom.
सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचानुभाष्य च। 
कन्याप्रदानमभ्यच्र्य प्राजापत्यो विधि: स्मृतः॥[मनु स्मृति 3.30] 
तुम दोनों एक साथ गृह धर्म की रक्षा करो, वस्त्र अलंकार आदि से पूजन करके जो कन्यादान दिया जाता है, वह प्राजापत्य विवाह कहलाता है। 
When the father hand overs his daughter to the groom, honour him and blesses the bride groom and his daughter by saying that you should enter into marital alliance and follow the duties of the household according to the scriptures; the wedding is termed as Parajapaty Vivah.
(5). गंधर्व विवाह :: मनु महाराज इसे निषिद्ध मनाते हैँ, किंतु वात्स्यायन और देवर्षि नारद इसे मान्य मानते हैं। इस विवाह में मात्र वर और वधु की सहमति को ही स्थान दिया गया है किसी अन्य रीति-रिवाज अथवा कर्म काण्ड का कोई अर्थ नहीं है। इसलिए कम उम्र की कन्या के बहकाये जाने, का भी भय बना रहता है। यहाँ ये प्रेम न होकर सिर्फ वासना और आकर्षण भी हो सकता है। यदि कन्या और वर समझदार हों तो वे स्वयं उचित फैसला कर सकते हैं। वैसे आजकल के माहौल में लड़की को बहलाने, फुसलाने की संभावना बहुत ज्यादा है और उसकी जिन्दगी बर्बाद होने की पूरी सम्भावना है। जिस प्रकार आजकल मुसलमान लव-जिहाद के तहत हिन्दु लड़कियों का कारोबार कर रहे हैं, वह बेदह गंभीर और चिन्ता का विषय है। 
परिवार वालों की सहमति के बिना वर और कन्या का बिना किसी रीति-रिवाज के आपस में विवाह कर लेना गंधर्व विवाह कहलाता है। दुष्यंत ने शकुन्तला से गंधर्व विवाह किया था।  कन्या व वर की इच्छा से हुआ विवाह, किसी साक्षी या मन्त्रों के बगैर, महज शरीरिक आकृषण पर आधारित होता है। 
The boy and girl indulge in sexual acts without any witness, as per their own will, without the consent of parents.  Premarital sex equals marriage, says Madras High Court: An unmarried adult couple will be considered married and can be termed husband and wife, if they have sex. This is Gandharv Vivah which do not need witnesses, rituals, social recognition. Dushyant and Shakuntla's case is just one out of billions, especially in the west. Experts say that it is repressive and undue emphasis on sex is obnoxious.
One finds such relations taking place too frequently in Australia and western World leading to immorality.
इच्छयाSन्योन्यसंयोगः कन्यायाश्र्च वरस्य च। 
गान्दर्भ: स तु विज्ञेयो मैथुन्य: कामसम्भवः॥[मनु स्मृति 3.32] 
कन्या और वर की इच्छा से दोनों का संयोग होना गान्दर्भ विवाह है। यह काम-भोग की इच्छा से होता है और मैथुन के लिये हितकर है। 
Mating-sexual intercourse through mutual consent-voluntary union for the purpose of sex satisfaction-pleasure is Gandarbh marriage. 
Western impact fuelled by internet, films, magazines, porn is polluting the minds of this generation leading to have intercourse with multiple partners before marriage. They some times call it free sex as well. Nudity, vulgarity, boldness, freedom from the parents, late marriages and eating habits are behind this. Such couple look for frequent divorces. These days a new phenomenon has emerged by the name of LIVE IN RELATIONSHIP. In olden days this was compared to prostitution. Till recently such women were called kept-Rakael.
(6). असुर विवाह :: कन्या को खरीद कर (आर्थिक रूप से) विवाह कर लेना असुर विवाह कहलाता है। कन्या के पिता आदि व कन्या को भी यथा शक्ति धन आदि देकर, स्वछंदतापूर्वक कन्या को गृहण  करना, असुर विवाह है। 
Parents as well the girl is offered money to marry the bridegroom. 
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः। 
कन्याप्रदान स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म उच्यते॥[मनु स्मृति 3.31] 
कन्या के पिता आदि को और कन्या को भी यथाशक्ति धन देकर स्वच्छन्दता पूर्वक कन्या को ग्रहण करना आसुर विवाह है। 
To marry a girl by paying off to the girl's father, kinsman and the bride herself, as per his capacity i.e., one can afford and marry the girl arbitrarily, is called Asur-demonic marriage.
This is just like buying a bride, they way the Jats are indulging in Haryana. Most horrific part of it is that 3-5 brothers and some times even the father too is involved as a marriage as a partner. This is slavery. Often these girls are sold off several times. Human traffickers are involved in this affair and flash trade.
(7). राक्षस विवाह :: कन्या की सहमति के बिना उसका अपहरण करके जबरदस्ती विवाह कर लेना 'राक्षस विवाह' कहलाता है। 
The crying girl is abducted and raped. 
हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात्। 
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते॥[मनु स्मृति 3.33] 
बाधा डालने वालों को मारकर, घायलकर, घर के दरवाजे आदि को तोड़कर रोती हुई कन्या को घर से जबर्दस्ती हरण कर ले जाने का नाम राक्षस विवाह। 
Abduction of the weeping-protesting girl from her home by slain, killing-murder or wounded-harming kinsman-those who resist, breaking of the doors of the house for the purpose of marriage is Rakshas-demonic system of marriage.
This system is  not recognised socially or culturally. No one appreciate this system. In fact this is a taboo in Hinduism.
(8). पैशाच विवाह :: कन्या की मदहोशी (गहन निद्रा, मानसिक दुर्बलता आदि) का लाभ उठा कर उससे शारीरिक सम्बंध बना लेना और उससे विवाह करना पैशाच विवाह कहलाता है। सोई हुई, मद से मस्त मतवाली (नशा कराकर), जो कन्या पागल हो गई है, उसे गुप्त रूप से उठा कर लाना, अधम कोटि का विवाह है।
The sleeping, drugged or insane girl is abducted-worst in nature.
सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यन्नोपगच्छति। 
स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचश्र्चाष्ठोSधमः॥[मनु स्मृति 3.34] 
सोई हुई, मद से मतवाली या जो पागल हो उसके साथ एकान्त से संभोग करना, विवाह में अत्यन्त निकृष्ट पापों से भरा हुआ आठवाँ पैशाच विवाह है। 
Inter course with a girl who is sleeping or under the influence of extreme sexuality-passion-intoxication or the one who is mad-insane-mental disorder amounts to the worst kind of marriage called Paeshach Vivah. 
ब्राह्म विवाह व दैव विवाह ही सर्वोत्तम हैं। शेष 6 प्रकार के विवाह निकृष्ट, अधम, अहितकारी, अशुभ हैं। 
BRAHM  AND DEV VIVAH-MARRIAGE ARE EXCELLENT, WHILE THE REMAINING 6 ARE INAUSPICIOUS.
असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितु:। 
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दरकर्मणि मैथुने॥
जो कन्या माता की सात पीढ़ी के भीतर की हो, पिता के सगोत्र की न हो, वह द्विजातियों के व्याहने और सन्तोत्पादन करने योग्य होती है।[मनु स्मृति 3.5]  
The girls selected for marriage by a Dwij-upper caste should neither belong to 7 generations of his mother nor should she have common ancestor with his father.
Present day science has a lot to explain this. Common origin means presence of dominant defective gene or some inherited diseases. When the defective genes comes from both sides it becomes dominant; otherwise it will be a dwarf and will not show its impact over the progeny.
महान्त्यपि समृध्दानि गोजाविधनधान्यत:। 
स्त्रीसम्बन्धे दशैतानि कुलानि परिवर्जयेत:॥
गाय, बैल, बकरी, भेड़ और धनधान्य से पूर्ण धनी होने पर भी आगे वर्णित कुलों में सम्बन्ध न करे।[मनु स्मृति 3.6]  
One-the disciple who has graduated should not marry a girl from the families listed in next verses in spite of being rich & in possession of cows, bulls, goats, sheep, granary-a storehouse for threshed grain.
हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दो रोमशार्शसम्। 
क्षय्यामयान्यपस्मारिव्श्रित्रिकुष्ठिकुलानी च॥ 
जो क्रियाहीन हों, जिनमें पुरुष सन्तति न हो, जो वेद के पठन-पाठन से रहित हों, जिनमें स्त्री-पुरुष के शरीरों पर बहुत और लम्बे केश हों, जिनमें अर्श-बबासीर, क्षय-राजयक्ष्मा, मन्दाग्नि, मृगी, श्वेत दाग और कुष्ठ रोग होते हैं।[मनु स्मृति 3.7]   
One who neglects the sacred rites-rituals, has no male child, do not read-study the Veds, have thick rich-long hair on the body, suffering from piles, tuberculosis, those who have weak digestion-indigestion, epilepsy or white spots or  leprosy.
नोद्वहेकत्कपिलां कन्यां नाधिकाकाङ्गीन् न रोगिणीम्। 
नालोमिकां नातिलोमां न वाचालां न पिङ्गलां॥[मनु स्मृति 3.8] 
जिस कन्या के बाल भूरे हों-पक गये हों, जिसके अधिक अङ्ग हों (जैसे हाथ पैरों में 6 उँगलियाँ), जो रुग्णा हो, जिसके शरीर में रोम न हों या बहुत अधिक हों, जो बहुत ज्यादा बोलती हो, जिसकी आँखें पीली हों, उसके साथ विवाह न करे। 
One should not marry a girl-maiden with grey hair (white, ripe hair of the head), has more limbs-extra organs like 6 fingers in the hands or feet, is ill-diseased, has no fine & thin small hairs or has too much of them over the body, is garrulous-speaks too much, had yellow eyes; is not suitable for marriage.
नर्क्षवृक्षनदीनाम्नीन् नान्त्यपर्वतनामिकाम्। 
न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नीम् न च भीषणनामीकाम्॥[मनु स्मृति 3.9]  
नक्षत्र, वृक्ष, नदी, मल्लेच्छ, पहाड़, पक्षी, साँप और दासी के नाम पर जिसका नाम हो तथा डरावने नाम वाली कन्या से विवाह न करे। 
One should not marry a girl-maiden with the name of a constellation, tree, river, one bearing the name of a Mallechh (names in Muslim-Arabic or Christian-European language), mountain, bird, snake, slave or the one who has a terrific-dangerous name.
If one can changes the name suitably, before or even after the marriage it may be allowed. Names and their spellings have great significance attached to them. The names listed above are harmful to the native.
अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नीं हंसवारणगामिनीम्। 
तनुलोमकेशदशनां मृदङ्गीमुद्वहेत्स्त्रियम्॥[मनु स्मृति 3.10] 
जिसका कोई अङ्ग बिगड़ा न हो, जिसका सुन्दर नाम हो, हंस या हाथी की सी मन्द गति हो, सूक्ष्म रोम, केश और छोटे दाँतों वाली कोमलाङ्गी हो, उससे विवाह करे। 
One should marry a girl who has defectless organs, bear a good name, has the slow-swift movements like the swan or elephant, has small body hair, beautiful long hair, small teeth and soft to touch body. 
यस्यास्तु न भवेद भ्राता न विज्ञायेत वा पिता। 
नोपयच्छेत तां प्राज्ञ: पुत्रिकाधर्मशङ्क्या॥[मनु स्मृति 3.11] 
जिसके भाई न हो अथवा जिसके बाप को कोई न जानता हो तो, पुत्रिका धर्म की आशंका से बुद्धिमान पुरुष उस लड़की के साथ ब्याह न करे। 
One should not marry a girl who do not have a brother or who's father is not known or who's father expects her son to perform rites pertaining to him and the manes.
पुत्रिका उसे कहते हैं, जिसके पुत्र से पिता, अपने पिण्ड-पानी की आशा करे। 
The girl who's father expects to comply rituals to him and to the manes after death from her son.
सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि। 
कामतस्तु प्रवृत्तानामिमा: स्यु: क्रमशो वरा:॥[मनु स्मृति 3.12] 
ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्यों को पहले सवर्णा (स्वजाति की कन्या) से विवाह करना श्रेष्ठ होता है। काम वश विवाह करने वाले को क्रम से ये स्त्रियाँ भी श्रेष्ठ होती हैं। 
The Upper Castes should prefer to marry a girl of his own caste being excellent-compatible. Even if one has to marry a girl of his other caste under the influence of passion, lust, sensuality, sexuality, lasciviousness, such marriage should be preferred.
शूद्रैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विश: स्मृते। 
ते च स्वा चैव राज्ञश्र्च ताश्र्च स्वा चाग्रजन्मनः॥[मनु स्मृति 3.13] 
शूद्र की शूद्रा ही स्त्री होती है, वैश्य को वैश्य वर्ण की और शूद्रा, क्षत्रिय को क्षत्रिया, वैश्य कन्या-स्त्री और शूद्रा, ब्राह्मण को चारों वर्णों की कन्या से व्याह करने का अधिकार है। 
The Shudr can marry only that woman who belongs to his caste, the Vaeshy can marry a Vaeshy Girl and a Shudr girl as well, the Kshtriy can marry a girl from Kshtriy, Vaeshy & Shudr community and the Brahmn can marry the girl from any of the remaining 3 communities.
Its extremely difficult for an upper caste girl to adjust in a lower caste family. Such a girl is found to produce impotent like the combination of horse and ass produce pony-mule.
न ब्राह्मणक्षत्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतो:। 
कस्मिन्श्र्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्योपदिश्यते॥[मनु स्मृति 3.14] 
ब्राह्मण और क्षत्रिय को सवर्णा स्त्री न मिलने पर भी शूद्रा को स्त्री बनाने का किसी भी इतिहास में आदेश नहीं पाया जाता। 
None of the scriptures or history quote any example-order for the Brahmn or the Kshtriy to marry a Shudr girl even when they are unable to find a suitable girl of their own caste-Varn.
हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः। 
कुलान्येव नयन्त्याशु ससंतानानि शूद्रताम्॥[मनु स्मृति 3.15]  
द्विज मोह वश हीन जाति (शूद्र) की कन्या से व्याह करते हैं, वे संतान सहित अपने वंश को शीघ्र ही शूद्र बना देते हैं। 
The upper caste who marry a Shudr girl due to infatuation, passion, imprudence, lust, soon turn his caste into a lower caste including children.
The moment when this treatise was narrated to Manu Ji, this practice did not prevail. But one finds innumerable castes in Hindu society like the Kayasths; who are born out of such relations. The kings used to have innumerable children from their wives from lower castes. These illegitimate children were not recognised as the heir to the throne. Maha Nand was born from a barber woman by a Brahmn king.
Still, these 2 verses contradict each other. Manu Ji did not hesitate in revealing the truth. These are guiding principles, whether one follows them or not is a different issue.
In fact the Kayasth Vansh originated from Chitr Gupt Ji, but later the mixed breeds were grouped with the Kayasths. These days they term themselves as cosmopolitans.
शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च। 
शौनकस्य सुतोत्पत्तया तदत्पतया भृगो:॥[मनु स्मृति 3.16] 
शूद्रा से व्याह करने वाला ब्राह्मण पतित होता है, यह अत्रि और उतथ्य पुत्र गौतम का मत है। शूद्रा से पुत्रोत्पन्न होने पर क्षत्रिय क्षत्रित्व से गिर जाता है, यह शौनक का मत है, इसी प्रकार शूद्रा से सन्तान होने से वैश्य भी पतित होता है ऐसा भृगु का मत है। 
In the opinion of Atri-Brahma Ji's son and Gautom-son of Utthy, a Brahmn is degraded when he marries a lower caste woman. Shaunak Ji opined that likewise a Kshatriy losses his might, strength and valour, when he marries Shudr woman. Bhragu too opined pertaining to Vaeshy that he will be degraded if he marries a Shudr woman.
These sages were walking store house of knowledge, renowned scientists and technocrats, much more capable than the fastest computer, of storing information in their brain-memory. They were legendary personalities capable of analysing and synthesising information. Darwin, Lamarckism,  Mandlism etc. have grossly failed to describe human origin and evolution. Latest research has achieved the growth of living cells in the laboratory proving-confirming a-z, said in the epics.
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम्। 
जनयित्वा सुतं तस्यां ब्राह्मन्यादेव हीयते॥[मनु स्मृति 3.17] 
ब्राह्मण शूद्रा के साथ शयन करके अधोगति-नरक को जाता है और उससे पुत्र उत्पन्न करके ब्राह्मणत्व से भी रहित हो जाता है। 
A Brahmn moves to hells just by sleeping with a lower cast-Shudr woman and by producing a son from her, he losses his status as a Brahmn.
दैवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु। 
नाश्नन्ति पितृदेवावास्तन्न च स्वर्गं स गच्छति॥[मनु स्मृति 3.18] 
विवाहित शूद्रा के हाथ का बनाया हुआ हव्य-कव्य देवता, पितर ग्रहण नहीं करते। शूद्रापति ऐसे आथित्य से स्वर्ग भी नहीं पाता। 
The demigods & manes do not accept the offerings cooked-prepared by such woman. The Brahmn having married her is devoid of the heaven, he had been craving for. His lust-passion leaves him to take birth in low castes, species.
वृषलीफेनपीतस्य नि:श्र्वासोपहतस्य च। 
यस्यां चैव प्रसूतस्य निष्कृतिर्न विधीयते॥मनु स्मृति [मनु स्मृति 3.19] 
जो शूद्रा के अधर-रस का पान करता है, उसके नि:श्र्वास से अपने प्राणवायु को दूषित करता है और उससे सन्तान उत्पन्न करता है, उसके निस्तार का कोई उपाय नहीं है। 
One who kisses the lips of the Shudr woman, contaminate his respiratory system and produces children; has no way out to escape expiation-the harmful results.
EXPIATION :: expiation atonement, redemption, redress, reparation, restitution, recompense, requital, purgation, penance, amends.
The Shudr woman who was born and brought up in polluted-impure surrounding, has her whole body adjusted according to that ecosystem. The culture, atmosphere, behaviour, way of talking etc. are different.Low moral-no virtues are associated with her.
चतुरर्णामपि वर्णानां प्रेत्य चेह हिताहितान् 
अष्टाविमान्समासेन स्त्रीविवाहान्निबोधत॥[मनु स्मृति 3.20] 
चारों वर्णों के लोक और परलोक में हिताहित के साधन करने वालों को आठ प्रकार के विवाहों को संक्षेप में कहता हूँ। 
I shall describe the 8 kinds of marriages which are solemnised for the welfare of all the 4 Varns in this world and the other worlds-next incarnations, in brief.
ब्राह्मो दैवस्तथैर्वार्ष: प्राजापत्यस्तथाSSसुर:। 
गान्धर्वो राक्षसश्र्चैव पैशाचच्श्राष्टमोSधम:॥[मनु स्मृति 3.21]  
ब्राह्म, दैव, आर्ष, प्राजापत्य, आसुर, गान्धर्व, राक्षस और पैशाच जो सबसे अधम है।
Out of the 8 kinds of marriages :- Brahm, Daev, Arsh, Prajapty, Asur, Gandharv, Rakshas and Paeshach; the last is the worst possible marriage.
यो यस्य धर्म्यो वर्णस्य गुणदोषौ च यस्य यौ। 
तद्व: सर्वं प्रवक्ष्यामि प्रसवे च गुणागुणान्॥[मनु स्मृति 3.22]
धर्मानुकूल जिस वर्ण का विवाह है, जिसके गुण दोष हैं और जिस विवाह से उत्पन्न सन्तानों में जो गुण दोष होते है, उन सबको विशेष रूप से कहूँगा। 
I will specifically describe the virtues-qualities and defects-faults in the marriage solemnised according to the Dharm of the Varn-caste and the progeny-offspring, obtained through that marriage.
षडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोSवरान्। 
विट्शूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान्॥[मनु स्मृति 3.23] 
ब्राह्मण को आदि से 6 प्रकार के विवाह, क्षत्रिय को असुरादि क्रम से 4 प्रकार के, वैश्य शूद्र को राक्षस रहित 3 प्रकार के विवाह धर्मानुकूल कहे गये हैं। 
The Brahmn may marry through 6 methods-means (systems, ceremonies, procedures) according to the order given above, the Kshatriy in 4 ways, the Vaeshy & Shudr can marry in 3 manners; except the Rakshas tradition of marriage, in accordance with the Dharm-established religious procedures.
चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान्प्रशस्तान्कवयो  विदुः। 
राक्षसं क्षत्रियस्यैकमासुरं वैश्यशूद्रयो:॥[मनु स्मृति 3.24] 
ब्राह्मण के लिये 4 विवाह (ब्राह्म, दैव, आर्ष और प्राजापात्य) क्षत्रिय के लिये केवल राक्षस और वैश्य तथा शूद्र के लिये आसुर विवाह को पण्डित गण श्रेष्ठ समझते हैं। 
The scholars recommend 4 types of marriage for the Brahman i.e., Brahm, Daev, Arsh and Prajapty, Rakshas tradition for the Kshtriy and the Asur tradition for the Vaeshy & Shudr to be excellent.
पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ स्मृता विह। 
पैशाचच्श्रासुरश्र्चैव न कर्त्तव्यौ कदाचन॥[मनु स्मृति 3.25] 
प्राजापत्य आदि 5 विवाहों में 3 :- प्राजापात्य, गान्धर्व और राक्षस, धर्मानुकूल और दो :- आसुर और पैशाच, अधर्म युक्त कहे गये हैं। इसलिये ब्राह्मण को किसी भी अवस्था में आसुर या पैशाच विवाह नहीं चाहिये। 
Out of the 5 Prajapty etc. marriages 3 :- Prajapaty, Gandharv & Rakshas, are as per tenets of the scriptures i.e., in accordance with the recommendation of the religion and 2 :- Asur & Paeshach, are against the set traditions-against the scriptures. Therefore, a Brahmn should never enter into matrimonial alliance through Asur-demonic (barbarians) or Paeshach procedures.
दश पूर्वान्परान्वंश्यानात्मनं चैकविंश्कम्। 
ब्राह्मीपुत्र: सुकृतकृन्मोचयेदेनस:पित्रन्॥[मनु स्मृति 3.37] 
ब्राह्म विवाह से उत्पन्न धर्माचारी पुत्र 10 पीढ़ी पीछे और 10 पीढ़ी आगे के पितरों और 21 वें स्वयं को नरक से उद्धार करता है। 
The son born out of the alliance with due procedures adopted for Brahm Vivah-marriage performed-solemnised as per the dictates of the scriptures-Shastr; releases the manes of the previous 10 generations-ancestors and the next 10 generations-descendants and the 21st  himself from the hells.
दैवोढाज: सुतश्र्चै सप्त परापरान्। 
आर्षोढाजः सुतस्त्रींस्त्रीन्षट्षट् कायोढजः सुतः॥[मनु स्मृति 3.38] 
दैव विवाह से जो पुत्र उत्पन्न होता है, वह 7 पीछे के और 7 आगे के और आर्ष विवाह से उत्पन्न पुत्र 3 पीछे और 3 आगे  प्राजापत्य से उत्पन्न पुत्र 6 पीछे के और 6 आगे के पुरुषों को तारता है। 
The son born out of Daev Marriage releases 7 generations-Manes from backward and 7 from next generations, from Arsh marriage 3 generation in the backward and 3 generation in the forward, from Prajapty Marriage 6 generations in backward and 6 generation in the forward generations; from hells.
ब्राह्मादिषु विवाहेषु चातुष्र्वे-वानुपूर्वशः। 
ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसम्मता:॥[मनु स्मृति 3.39] 
क्रम से ब्राह्मादि 4 विवाहों से ब्रह्मवर्चस, तेजस्वी और शिष्टजनों से मान्य पुत्र उत्पन्न होते हैं। 
The son born out of the 4 types of marriages listed above, is well versed with the Veds-scriptures, has Aura and is recognised by the reputed people of the society.
रूपसत्त्वगुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः। 
पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः॥[मनु स्मृति 3.40]  
ये पुत्र रूपवान, सात्विक तथा गुणी, धनवान, यशस्वी, समृद्धशाली, धार्मिक और शतायु होते हैं। 
The sons born out of such marriages are endowed with the qualities of beauty and Satvik characterises (virtues, righteousness, goodness, piousity), possess wealth, fame, plenty of every thing, religious nature and  live for hundred years.
ऋतुः स्वाभाविक: स्त्रीणां रात्रयः षोडशस्मृताः। 
चतुर्भिरितरै: सा धर्म होभि: सद्विगर्हितै:॥[मनु स्मृति 3.46] 
रजोदर्शन से निंदित प्रथम 4 दिन के बाद 16 रात्रि पर्यन्त स्त्रियों का ऋतुकाल रहता है। 
After 4 days of menstruation, which are called impure,  the women can conceive in the next 16 days.
As a matter of tradition the women who are undergoing menstrual cycle are not allowed to enter the kitchen for cooking. They are not allowed to pray the deities and they should not go in front of the Tulsi-Basil plant, during this period.
During this period marriage should also be discarded.
तासामाद्याश्र्चतस्त्रस्तु निन्दितैकादशी च या। 
त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दश रात्रयः॥[मनु स्मृति 3.47]
उन सोलह रात्रियों में प्रथम 4 रात, 11रहवीं और 13रहवीं रात स्त्री-समागम के लिये निन्दित है। 
The period of 16 days during which mating-inter course is permissible, one should avoid first 4 nights and the 11th & 13th night, considered to be inauspicious.
युग्मासु पुत्रा जायन्ते स्त्रियोSयुग्मासु रात्रिषु। 
तस्माद्य ुग्मासु पुत्रार्थी संविशेदातवे स्त्रिम्॥[मनु स्मृति 3.48] 
सम रात्रि में (6, 8, 10, 12, 14, 16 रात को) स्त्री से सहवास करने से पुत्र उत्पन्न होता है।  विषम रात्रि में (5, 7, 9, 11, 13, 15 रात्रि में) गमन करने से कन्या जन्म लेती है। इसलिये पुत्रार्थी को सम रात्रि में ऋतुकाल में स्त्री के साथ शयन करना चाहिये। 
One who mates on the even nights (6, 8, 10, 12, 14, 16) after the menstrual cycle after passing 4 nights without inter course, is blessed with a son and those who wish to have a daughter should involves in mating on the odd nights ((5, 7, 9, 11, 13, 15).
पुमान्पुसोSधिके शुक्रे स्त्री भत्यधिके स्त्रिया:। 
समेSपुमान्पुंस्त्रियो या क्षीणेSल्पे च विपर्ययः॥[मनु स्मृति 3.49] 
पुरुष का वीर्य अधिक होने और स्त्री का रज अधिक होने से कन्या होती है। स्त्री पुरुष रज-वीर्य तुल्य होने से नपुंसक का जन्म होता है या यमल सन्तान होती है। दूषित या अल्प वीर्य होने से गर्भ धारण नहीं होता। 
Excess sperms and the ovum-egg leads to the birth of a girl. Presence of sperms and ovum-eggs in equitable quantity leads to the birth of an eunuch (impotent-hermaphrodite) or a boy and a girl. Small quantity or contamination of sperms obstruct child formation-conceiving by the woman.
निन्ध्यास्वष्टासु चान्यासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयन्। 
ब्रह्मचार्येव भवति यत्रतत्राश्रमे वसन्॥[मनु स्मृति 3.50] 
जो पूर्वोक्त 6 दूषित रात्रि के साथ अन्य और निन्दित 8 रात में स्त्री का त्याग कर केवल पर्वरहित 2 रात में स्त्री संगम करता है, वह चाहे जिस आश्रम में रहे ब्रह्मचारी ही बना रहता है।   
One is able to maintain his chastity if he avoid intercourse during the 6 nights described before and the other 8 nights which are impure-contaminated irrespective of the stage-Ashram he is undergoing.
न कन्यया: पिता विद्वान्गृहीण्याच्छुल्कमण्वपि।
ग्रहण्च्छुल्कं हि लोभेन स्यान्नरोSप्तयविक्रयी॥[मनु स्मृति 3.51] 
बुद्धिमान् कन्या के पिता को कन्यादान के लिये थोड़ा भी धन नहीं लेना चाहिये, लोभ से धन ग्रहण करने पर मनुष्य सन्तान बेचने वाला होता है।
The wise-prudent father do not accept even the smallest amount of money-gratitude for offering his daughter for marriage due to greed-avarice, since if he does so he becomes a seller of the girl which is a great sin.
स्त्रीधनानि तु ये मोहादुपजीवन्ति बान्धवा:। 
नारी यानानि वस्त्रं वा ते पापा यान्त्यधोगतिम्॥[मनु स्मृति 3.52]  
जो पति, पिता आदि सम्बन्धी वर्ग मोह वश स्त्री धन से (बेटी अथवा स्त्री आदि के) भूषण, वस्त्र और सवारी इत्यादि बेचकर गुजर करते हैं, वे पातकी नरक गामी होते है। 
The husband, father or the relatives who survive by selling the belonging of the wife or the daughter like jewellery, cloths or the carriages-vehicles, due to ignorance-folly; earn great sins and sinks into hells.
One should make endeavours to earn his own livelihood, so that he can maintain his family and support the elders. He should not misappropriate the gifts, dowry belonging to the daughter or wife, under nay circumstances. If by virtue of misfortune, he is compelled to do so, he should try to repay them as early as possible.
आर्षे गोमिथुनं शुल्कं केचिदाहुर्मृषैव तत्। 
अल्पोSप्येवं महान्वाSपि विक्रयस्तादेव सः॥[मनु स्मृति 3.53]  
आर्ष विवाह में गाय-बैल का एक जोड़ा शुल्क लेने को जिस किसी ने कहा है वह मिथ्या ही है। थोड़ा ले या अधिक; वह बेचना ही है। 
One who advocate the acceptance of a pair of bull or cows as fee-gratitude for the Arsh marriage is wrong, lie, blasphemy and amounts to selling of the daughter, whether the money, gift, return is small or large.
Selling the daughter is a grave sin and pushes the father into hells for thousands of years. Devout Hindu never accepts even a glass of water from his daughter's in laws; whatever the circumstances be. In today's scenario if one is compelled by the circumstances to visit daughter's house and accepts food or drinks; he must compensate the same by giving sufficient money to her.
DEVOUT :: धर्मनिष्ठ, धार्मिक, भक्त, सच्चा, सरल, दिली, हार्दिक; devoted, Godly, votary, pious, religionist-religious, virtuous, holy, righteous, sacred, truthful, real, genuine, faithful, sincere, simple, easy, effortless, straightforward, ingenious, heartwarming, heartfelt, warmhearted, hearty, heartfelt, soulful, warm, unpretentious, cordial.
यासां नाददते शुल्कं ज्ञातयो न स विक्रयः। 
अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं च केवलम्॥[मनु स्मृति 3.54]  
जिन कन्याओं के निमित्त वरपक्ष से दिया हुआ वस्त्राभूषण पिता-भ्राता आदि नहीं लेते, प्रत्युत कन्या को ही देते हैं, वह विक्रय नहीं है; अपितु कुमारियों का पूजन है और इसमें हिंसादि दोष नहीं है। 
The father or brothers who do not accept any gift-gratitude from the bridegroom's family and give it back to the bride along with additional gifts, money, jewellery; is prayer of the deities-Goddess Maa Bhagwati and is free from violence and any other defect.
At the time of marriage the parents, brothers relatives and several other people of the community, village society observe fast and give gifts, money by touching the feet of the girl considering her to be an image of Maa Bhagwati Parwati and the groom to be the image of Bhagwan Shiv, which makes is an auspicious ceremony.
The marriage should be free from demands and the girl should never be tortured for dowry by the husband or the in-laws. Marriage should take place among equals, harmoniously. The status of the 2 families should be alike-same. There are ignorant people who buy grooms for their incompetent daughters-sisters by offering huge amounts of money-wealth, leading to imbalance later. Those people who look for matches in families, much above their status and make false promises, are real culprits-criminals who are not well wishers of their daughters-sisters. The husband and wife should be complementary of each other.
पितृभिर्भ्रातृभिश्र्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा। 
पूज्या भूशयितव्याश्र्च बहुकल्याणमिप्सुभिः॥[मनु स्मृति 3.55] 
अधिक कल्याण को चाहने वाले माँ, बाप, भाई, पति और देवरों को चाहिये कि कन्या का पूजन (सत्कार) करें और वस्त्रालंङ्कार  भूषित करें। 
The mother, father, brother, husband and husband's brother who ought-wish to have welfare should adorn-welcome the girl-bride with cloths, jewellery etc.
The bride who comes to the house of in laws is new to that place, culture, environment. She will take her own time to adjust-assimilate with the family. Ultimately she will gain control over the daily needs-administration of the house-family. Its in the interest of the in laws to welcome her, acquaint her with the family traditions, rites, rituals, eating habits, social norms, mores and help her adopt the new atmosphere with ease. The women deserve respect and homogeneity in the family.
MORES :: The essential or characteristic customs and conventions of a society or community; customs, conventions, ways, way of life, way of doing things, traditions, practices, custom and practice, procedures, habits, usages; formal praxis, factors that shaped the social mores of the community.
PRAXIS :: अमल, अभ्यास, प्रयोग, आदत, रिवाज, आचार, क्रम, रीति, दस्तूर; practice, execution, application, action, enforcement, exercises, training, drill, use, experiment, usage, habit, knack, manners, tradition, conduct, ethics, customs, ethos, arrangement, collocation, course, sequence, mode, method, diction, institution, ceremony.
उत्तमैरुत्तमैर्नित्यं संबन्धानाचरेत्सह। 
निनीषुः कुलं उत्कर्षंमधमानधमांस्त्यजेत्॥[मनु स्मृति 4.244]
वंश को उन्नत करने की इच्छा रखने वाला पुरुष अच्छे कुल, शील, विद्या, आचार वालों के साथ विवाहादि सम्बन्ध करे, पर नीचों के साथ कभी सम्बन्ध में करे। 
One who want to promote his clan-wish the progress of his progeny, should enter into marital alliance-form connexions, with only that family which is respectable, revered, educated, virtuous. He should discard the wretched, disgraced families.
CONNEXIONS ::  संसर्ग, समास, कड़ी, जोड़, मेल, लगाव, संबंध, संयोग, संयोजन, संश्रय; alliance, relations.  
उत्तमानुत्तमान् गच्छन्हीनांश्च वर्जयन्। 
ब्राह्मणः श्रेष्ठतामेति प्रत्यवायेन शूद्रताम्॥[मनु स्मृति 4.245]
हीन सम्बन्ध को त्याग कर, उत्तम पुरुषों के साथ सम्बन्ध करने वाला ब्राह्मण श्रेष्ठता को प्राप्त होता है। किन्तु इसके विपरीत आचरण अर्थात नीचों के साथ सम्बन्ध करने से वह शूद्रता को प्राप्त होता है। 
The Brahmn who always look forward to have relations-marital alliance with dignified-reputed, refined families amongest the Brahmns only, gain superiority-prestige, while one who connects him self with low caste, low moral, virtue less family leads himself to the lowest strata of the society i.e., Shudr.
नोन्मत्ताया न कुष्ठिन्या न च या स्पृष्टमैथुना। 
पूर्वं दोषानभिख्याप्य प्रदाता दण्डमर्हति॥[मनुस्मृति 8.205]
जो  कन्या पागल, कुष्ठयुक्त है या पुरुष के साथ जिसका समागम हो चुका है, उसके इन दोषों को विवाह के पहले वर से न कहने वाला दण्ड पाने का अधिकारी होता है।
One (father, parents) who do not reveal about the mental illness-insanity, leprosy or loss of virginity of the girl-bride to the groom deserve to be punished. 
During the current era i.e., Kali Yug the girls usually enter into sexual intercourse with multiple partners. If they reveal their past their present is spoiled. If they continue to enjoy with other sex mates, they again spoil their future and next several incarnations. However, if a girl is raped she may be accepted for marriage. The rapist deserve sever punishment.
The girl should never enter into sexual alliance with any one, prior to marriage and after marriage she should restrict herself to her husband only. She should reject overtures, advances by any one else. She should be reserved in the company of other males and never leave loose strings.
जो स्त्री अपने पति, सास-श्वसुर, ससुराल वालों के साथ दुर्व्यवहार करे, अभद्र, अशोभनीय, अशिष्ट, अपमानजनक, दुष्टापूर्ण व्यवहार करे, उन्हें प्रताड़ित करे, उनका नाम लेकर पुकारे, गाली-गलौच करे, मारपीट करे, नौकरों की तरह व्यवहार करे उसका त्याग कर देना ही बेहतर है; यदि वह समझाने-बुझाने पर भी नहीं माने, जिद करे, परेशान करे। ऐसी औरत से बच्चे पैदा करना बच्चों के साथ अन्याय है।
ऐसी औरत का तिरस्कार करना, छोड़ना, उससे दूर रहना, उसकी परवाह न करना, उसकी बातों पर अमल न करना ही अच्छा है।   
कई बार बच्चों के खातिर यदि हालात से समझौता भी करना पड़े तो भी उस औरत को काबू में करना ही तर्क संगत है। 
प्रमादी, घमण्डी, अक्खड़, अहंकारी स्त्री के साथ जीवन निर्वाह करना ही एक भयंकर भूल है। 
जिद्दी, हठी, अड़ियल, दुराचारिणी, दुराग्रही पत्नी से दूर होना ही श्रेयकर है।
जो महिला घर-गृहस्थी में सहयोग ने करे, बच्चों का पालन-पोषण न करे, पति की बात काटे, प्रतिवाद करे, खुद को ज्यादा होशियार साबित करने में ही लगी रहे, बीच में बोले उसके साथ निर्वाह कठिन ही होता है।
मना करने पर भी आगन्तुकों, मेहमानों से हँसी-ठट्ठा, मजाक करने वाली औरत को त्याग देना ही बेहतर है।
पति, औलाद, सास-श्वसुर, घर-गृहस्थी के बजाय, साधु-संतो, मन्दिरों, असमय घर से बाहर रहने वाली, आश्रमों में जाने वाली औरत को त्याग देना ही श्रेष्ठ है।
पति और परिवार का ख्याल न करके सामाजिक कार्यों, धर्मिक कार्यों, राजनीति में मशगूल रहने वाली घरवाली का हों ही अच्छा है। 
दुराचारिणी, दुश्चरित्र, व्यभिचारिणीं का समूल त्याग कर देना ही बेहतर है। 
यस्मै दद्यात्पिता त्वेनां भ्राता वाऽनुमते पितुः। 
तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितं च न लङ्घयेत्॥[मनु स्मृति 5.151]
पिता या पिता की आज्ञा से भाई जिस पुरुष का हाथ थमा दे, जीवित अवस्था में शुद्ध हृदय से उसकी सेवा करे और उसके मरने पर धर्म का उलंघन न करे। 
She should serve the person to whom she has been married to, by the father or the brother over the directions of the father, as long as the husband is alive and thereafter she should live a virtuous, religious, pious life.
The woman should live her sons, discards advances by the other people and maintain her dignity, after the death of her husband. She should not remarry. People like Raja Ram Mohan Rai distorted the Hindu society and misguided it.
In today's context each & every one is blindly following the West (America, Australia, France etc.' where ethics, moral values do not exist all)
मङ्गलार्थं स्वस्त्ययनं यज्ञश्चासां प्रजापतेः। 
प्रयुज्यते विवाहेषु प्रदानं स्वाम्यकारणम्॥[मनु स्मृति 5.152]
विवाह में इन दोनों पति-पत्नियों के लिये स्वस्त्ययन और प्रजापति के उद्देश्य से जो हवन किया जाता है, वह उनके कल्याण निमित्तक कर्म है। परन्तु वाग्दान के अनन्तर स्त्री पर स्वामी का अधिकार हो जाता है। 
The rites-rituals performed at the occasion with Hawan-sacrifices in holi fire are meant for the satisfaction of the deities, demigods & the creator Brahma Ji and are meant for the beneficial-auspicious marriage  of the couple. After the ceremony is over the woman is wedded to the husband.
The couple constitutes of two equally responsible-important person-entities. The male looks after the affairs of the family outside the home and the female takes controls of the family affairs. More responsibility is shared by the husband, therefore, he is the leader (पति). The family grows with mutual respect, faith and cooperation.
अनृतावृतुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत्पतिः। 
सुखस्य नित्यं दातेह परलोके च योषितः॥[मनु स्मृति 5.153]
मन्त्र-संस्कार द्वारा प्राप्त पति ऋतुकाल में और अनृतुकाल में स्त्री को यहाँ नित्य सुख देता है और परलोक में भी सुख देने वाला होता है। 
The husband obtained by the wife with the recitation of rites, rituals, sacred text; gives pleasure-comfort to the wife during mating season and thereafter as well, in this world and the next abode-birth simultaneously.
The knot is tied for many more births. The couple might be husband and wife earlier as well in previous births. The harmony, bond, ties, cordial relations established between them perpetuate for more incarnations till they attain Salvation due to their sacred, pious, virtuous, righteous behaviour, relations.
विशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः। 
उपचर्यः स्त्रिया साध्व्या सततं देववत्पतिः॥[मनु स्मृति 5.154]
यदि पति अनाचारी हो परस्त्री में अनुरक्त हो या विद्यादि गुणों से रहित तो भी साध्वी स्त्री को देवता की तरह अपने पति की सेवा करनी चाहिये। 
The pious-holi woman should not deviate from her righteous duties even if the husband is a wretched person attached to some other woman and is devoid of virtues, education; like a deity.
नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषणम्। 
पतिं शुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते॥[मनु स्मृति 5.155]
स्त्रियों के लिये न अलग यज्ञ है, न व्रत है और न उपवास है।  पति  की सेवा से ही वह स्वर्ग लोक में पूजित होती है।
The scriptures have not specified any separate Hawan, Yagy, Agnihotr, sacrifices, fasts or vows. Serving the husband grants her every thing and she is given a respectable place in the heaven, after her death.
Its sufficient for her to carry out family responsibilities with happiness, devotion and love to attain highest position in the three worlds i.e., heaven earth and the netherworld.
अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते। 
सेह निन्दामवाप्नोति परलोकाच्च हीयते॥[मनु स्मृति 5.161]
स्त्री सन्तान के लोभ में पति का अतिक्रमण करती है (अर्थात परपुरुष से व्यभिचार करती है), इस लोक में तो उसकी निंदा होती ही है और वह परलोक से भी भ्रष्ट होती है। 
The woman who makes illicit relation with other person for want of a son by discarding her husband, invite slur in this world and spoils her next births as well.
नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह न चाप्यन्यपरिग्रहे।  
न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचिद्भर्तोपदिश्यते॥[मनु स्मृति 5.162]
अन्य पुरुष से उत्पन्न वह पुत्र-सन्तान शास्त्र सम्मत नहीं है और दूसरे की स्त्री में उत्पादित संतान भी उत्पादक की नहीं होती। पतिव्रता स्त्रियों को दूसरे पति का उपदेश कहीं नहीं दिया गया। 
The child born out of illicit relations is not favoured by the scriptures or the learned and the producer-father of that child can not claim to be its progenitor. No where in scriptures such a relation of having second husband is favoured, prescribed, suggested.
During the current phase some woman enter into illicit relations with other males to avoid the torture of her in laws, where she is sure that her husband is incompetent-important. Dhratrashtr, Pandu and Vidur got birth through Bhagwan Ved Vyas. Pandu had 5 sons from demigods. Karn was also born out of such relations only. At one stage Vashishth had to enter into such relations in the clan called Ikshvaku Vansh. Now a days women contact sperm banks for progeny, tough its a sin. This tradition is called NIYOG PRATHA.
Both Kunti & Draupadi were called Chir Kumari-always virgin-pure. 
The virtuous woman is neither motivated-derived by sex nor by the lust. She just follow the dictates of her husband & is not a sinner.
Neither Vashishth nor Bhagwan Ved Vyas had sexual desires, inclination, motivation or attachment for the women. 
पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते।
निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते॥[मनु स्मृति 5.163]
जो स्त्री अपने गुणहीन पति को छोड़कर किसी अन्य श्रेष्ठ पुरुष को स्वीकार करती है, वह समाज में निंदनीय है। लोग उसे व्याभिचारिणी कहकर निन्दा करते है। 
The woman who discard-rejects her inferior husband for a better substitute-an excellent person, is condemned as a whore-prostitute or a woman of bad character. She do not get respect in the society.
In today's context such women are ministers, first lady of an advanced country, chief ministers of states and even prime ministers. The impact of western countries has cast its shadow over India. One found several girls who entered into sexual alliance with several person prior to marriage.
The current life style has turned a large population of male into infertile youth and still they marry. The results are obvious.
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोकेप्राप्नोति निन्द्यताम्। 
शृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते॥[मनु स्मृति 5.164]
पर पुरुष के साथ व्यभिचार करने से स्त्री संसार में निन्दित समझी जाती है और मरने के बाद शृगाल (गीदड़ी) होती है तथा कुष्ठादि रोगों से पीड़ित होती है। 
The who is involved in sex with the other man is disgraced in the world and become a jackal in next birth and suffers from diseases like leprosy in the current birth. 
She may have venereal-sexually transmitted diseases, AIDS, HIV etc. There is no one to look after her in old age and she gets a painful death.
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयुता। 
सा भर्तृलोकमाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते॥[मनु स्मृति 5.165]
जो स्त्री मन वचन और क्रिया से पति के विरुद्ध आचरण नहीं करती, वह पति लोक को जाती है और इस लोक में अच्छे लोग पतिव्रता कहकर प्रशंसा करते हैं। 
The virtuous woman who do act against her husband through deeds, desire, psyche-inner self, meets her husband in next birth as well and the society praises her as one who is devoted to her husband.
अनेन नारीवृत्तेन मनोवाग्देहसंयुता। 
इहाग्र्यां कीर्तिमाप्नोति पतिलोकं परत्र च॥[मनु स्मृति 5.166]
इस नारीधर्म के अनुसार जो स्त्री तन, मन, वचन से पति की सेवा करती है, वह इस लोक में सुयश पाती है और मरने के बाद स्वर्ग सुख भोगति है। 
The virtuous woman who serves her husband with body, mind and pleasing words following the duties-Dharm of women described in scriptures gets honour-respect in this society and gets the comforts of heaven in next birth or gets heaven.
एवं वृत्तां सवर्णां स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम्। 
दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित्॥[मनु स्मृति 5.167]
शास्त्रोक्त विधि से चलने वाली महिला यदि पहले मर जाये, तो धर्मज्ञ द्विज अग्निहोत्र और यज्ञ पात्रों के द्वारा उसकी दाह क्रिया करे। 
If a virtuous woman who had been following the dictates of the scriptures, dies before her husband, the husband who is a Brahmns should carry out all rituals, rites and procedures with the help of Agnihotr-holi sacrifices in fire with the help of vessels meant for Hawan-sacred sacrifices in fire and perform the last rites i.e., cremation.
भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्त्वाग्नीनन्त्यकर्मणि। 
पुनर्दारक्रियां कुर्यात् पुनराधानमेव च॥[मनु स्मृति 5.168]
पति के पूर्व मरने वाली स्त्री को अंत कर्म में अग्नि दे चुकने के पीछे वह पुरुष पुनर्विवाह करके (श्रौत या स्मार्त) अग्निहोत्र ले। 
Having performed the last rites after the funeral, the Brahmn may marry again.
अनेन विधिना नित्यं पञ्चयज्ञान्न हापयेत्। 
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत्॥[मनु स्मृति 5.169]
इस विधि से यथाशक्ति पञ्च यज्ञों को नित्य नियमपूर्वक करे, कभी उसे छोड़े नहीं और जीवन के दूसरे भाग में विवाह कर ग्रहस्थाश्रम में रहे।
Having entered marital alliance yet again, in the second half of his life i.e., youth-household, the Brahmn should continue to perform the 5 types of Yagy-Hawan-Agnihotr (prayers, worship, devotion to the God) throughout his life.
प्रतिलोम विवाह निषिद्ध है। विवाह समान अथवा अनुलोम वर्णों में ही हो सकता है। विवाह करने वाले पक्ष (वर-वधू) सपिंड तथा सगोत्र नहीं होने चाहिए।
"पञ्चमात सप्तमात ऊद्ध्वँ मातृतः पितृतस्तथा" [याज्ञवल्क्य]  
कन्या के पिता की ओर से से सात पीढ़ी तथा माता की ओर से पाँच पीढ़ी के भीतर नहीं होनी चाहिए।
ममेरी या फुफेरी बहन से शादी नहीं हो सकती। धार्मिक क्रियाएं सम्पन्न होनी चाहिए। 
तिलकोत्सव, अग्नि के सम्मुख मंत्रोच्चारण द्वारा औपचारिकताओं की पूर्ति तथा सप्तपदी गमन अर्थात अग्नि के चारों तरफ वर-कन्या द्वारा सात बार परिक्रमा करने की क्रिया अनिवार्य है।
HINDU WEDDING हिन्दु शादी-विवाह पद्धति :: The Veds emphasise that the basis of happy and blissful-fulfilling married life is the sense of unity, intimacy and love between husband and wife both physically, mentally and spiritually. Hence, wife is considered to be the Ardhangani (better half) of husband, traditionally. Marriage is not for self-indulgence, but is considered a lifelong social and spiritual responsibility. Married life is considered to be an opportunity for the two people to grow as life partners, soul mates and the further perpetuation of life .
Hindu wedding is ceremony is named Vivah Sanskar. Its solemnised with the recitation-enchantment-singing of Mantr-Shlok in Sanskrat. The local dialect-language of the natives is used for general conversation, in between. Great significance-importance is associated with marriage. The ceremony is generally vibrant-colourful, which used to be extended to a number of days. All sorts of festivities-pomp and show are observed during this period. These days, it is solemnised with in a few hours.
The rituals and processes in a Hindu wedding vary widely. Nevertheless, there are a few key rituals common to all Hindu weddings: like Kanya Dan, Vag Dan, Pani Grahan and Sapt Padi, which are respectively, gifting-donating away of daughter by the father, voluntarily holding hands of the prospective couple near the auspicious fire Vedi, to signify union and walking seven steps together round it. With each step a vow, promise is made to  each other. The Hindu wedding ceremony, at its core is essentially a Vaedic Yagy, associated with Hawan-Agni Hotr-rituals. The primary witness of a Hindu marriage is Agni-the deity of fire, along with family members-relatives and friends. All deities-demigods are invited to bless the couple. First invitation goes to Lord Ganpati-son of Bhagwan Shiv and Man Parwati to seek protection from from all ills, troubles, disturbances.
The pre-wedding and post-wedding rituals and celebrations vary from one region to another, preferences or the resources of the groom, bride and their families. They used to be single day to many days events. Pre-wedding ceremonies include engagement (involving Vag Dan or betrothal and Lagn-Patrika written declaration-invitation to the other party). Groom's marriage procession reaches the bride's residence, accompanied with band, Dhol, Nagada, drums, Atishbaji (fireworks) while dancing with music.
The post-wedding Abhishek, include Abhishek, Anna Prashan, Ashirvad, and Grah Pravesh-the welcoming of the bride to her new home.
वर्तमान काल में हिन्दु मैरिज एक्ट के लागु होने के बाद से ही शादी के तौर तरीके बदलने शुरू हो गये थे। प्राचीन मान्यताओं के अनुसार शादी विवाह के लिये नाई व ब्राह्मण वर की तलाश करते थे और दोनों परिवारों के मध्य सम्बन्ध स्थापित करने में अहम् भूमिका का निर्वाह करते थे। लड़के-लड़की का चुनाव घर के बड़े-बूढ़ों के द्वारा किया जाता था और अक्सर दूल्हा-दुल्हन एक दूसरे को पहले  देख-जान नहीं पाते थे।
समय का चक्कर  चलते हुए कलयुग दस्तक दे चुका है। लड़कियाँ अब पढ़-लिख रही हैं-नौकरी कर रही हैं। पश्चिमी सभ्यता अपना प्रभाव स्थापित कर चुकी है। लड़कियाँ अब स्वाबलंबी, स्वतंत्र, स्वछन्द, उच्चंखल, आत्म निर्भर, जागरूक होती जा रही हैं। जाति-बिरादरी, धर्म, देश, पद्धति, सामाजिक-प्रांतीयता-परम्पराओं के बंधन अब टूटते जा रहे हैं। 
हिन्दु धर्म में भी अब विवाह अनेक विकल्पों और समझौतों का विषय बनता  जा रहा है। लड़के  और लड़कियां एक-दूसरे को काम-वासना से पीड़ित होकर पसंद करते हैं और स्वेच्छा पूर्वक शादी से पहले ही शारीरिक सम्बंध स्थापित कर लेते हैं, ये शादी पहले तो होती ही नहीं, अगर होती भी है तो टूट जाती है-जिनकी परिणति संबन्ध-विच्छेद या तलाक में होती है।  पारंपरिक हिन्दु  विवाह पद्धति में विकल्पों के लिए कोई स्थान नहीं  था। यह दो परिवारों के बीच होनेवाला एक ऐसा संबंध था, जिसे लड़के और लड़की को स्वीकार करना होता था। इसके साथ  ही उनका बचपना समाप्त माना जाता था और वे वयस्क समझे जाते थे। हिन्दु धर्म में तलाक के लिये कोई स्थान नहीं था। परन्तु यह भी सत्य है कि कई-कई शादियों के रहते वधु-पत्नियाँ बहुत बुरी जिदगी बिताने को मजबूर होती थीं, जिसका कोई निराकरण-समाधान मरते दम तक नहीं था। पुरानी मान्यतायें-रीति-रिवाज-सामाजिक ढांचा, आज से अलग था। ज्यादातर परिवार बड़े और संयुक्त होते थे। सामान्तया पुरुष प्रधान परिवार में स्त्री आत्म निर्भर-स्वतंत्र नहीं थी। कुछ परिवारों में उन्हें आश्रित भी माना जाता था। इसके साथ यह भी सत्य है कि स्त्री का सम्मान भी सर्वोपरि था। उसे पिता, भाई, पति, पुत्र, स्वसुर का सहयोग, प्यार, इज्जत, संरक्षण सदैव प्राप्त थे। 
पूर्व काल में शाषक वर्ग में कन्या वर का चुनाव स्वयं-स्वयंबर द्वारा करती थी। 
हर प्रान्त-जाति-वर्ग के वैवाहिक संस्कार-तौर तरीके-पद्धति में कुछ न कुछ अंतर-विविधताएँ थीं।  मगर मूल भावना एक ही होती थी। परंपरागत पद्धति में विवाह का आयोजन चातुर्मास अथवा वर्षाकाल की समाप्ति के बाद होता है। इसकी शुरुआत तुलसी विवाह से होती है जिसमें विष्णुरूपी गन्ने  का विवाह लक्ष्मीरूपी तुलसी के पौधे के साथ किया जाता है। सगाई नौ दुर्गे-नौ रात्रि से ही शुरू हो जाती हैं। देव उठनी एकादशी-देवठान के तुरन्त बाद,  विवाह के रीति-रिवाज़ शुरू हो जाते हैं और देव सोने तक  तक जारी रहते हैं। असूझ विवाह भड़रिया नौमी के दिन सम्पन्न हो जाते हैं। वैदिक मंत्रोच्चार, भाँवर-फेरे, यज्ञ-हवन, कन्या दान, दहेज, वेदी, बारात-बाराती, भोज सभी जगह-पद्धितियों में थे। सामान्यतया विवाह रात्रि में भोर बेला-प्रात: काल में सम्पन्न होते हैं और उसके तुरंत बाद विदा की रस्म पूरी कर ली जाती हैं। 
आजकल अख़बार, नैट, व्यक्तिगत सम्बन्ध, जान-पहचान, परिचय यहाँ तक कि दलालों का सहारा भी  लिया जा रहा है। कुछ लोग बिचौलिये की भूमिका अदा करते हैं और हर तरह की बातचीत को आगे बढ़ाने-सँभालने-तय करने-सम्पादित करने में बगैर कुछ लिए, पूरा सहयोग करते हैं। वे इसे एक सामाजिक-धार्मिक-अवैतनिक कार्य के रूप  में पूरी लग्न-निष्ठा-ईमानदारी-समर्पण की भावना के साथ तो करते ही हैं और साथ साथ अपनी ओर से दान दहेज भी समर्पित करते हैं। आजकल कुछ सामाजिक संस्थाएँ बहुत बड़े पैमाने पर विवाहों का आयोजन करती हैं और लाखों रूपये खर्च करती हैं।
लड़के और लड़की को एक साथ मिलने-जुलने, बातचीत करने, घूमने-फिरने, जानने-समझने  का पूरा अवसर-मौका प्रदान किया जाता है। उनकी स्वीकृति के तदुपरान्त अँगूठी-गोद भराई, की रस्म अदा  की  जाती है। सगाई के लिए उचित-शुभ मुहूर्त निकाला जाता है और घर-परिवार-मित्रादि-परिजनों  की उपस्थिति में पंडित जी के द्वारा सभी रस्मों को पूरा कराया जाता है। इस अवसर पर संगीत, नृत्य, गाना-बजाना, लाइटिंग, खाने-पीने  आदि का आयोजन भी होता है। पारिवारिक संगीत की रस्म में वधु के परिवार की महिलायें रात  के समय नाच-गान करती  हैं। 
विवाह की रस्में हल्दी-उबटन और मैंहंदी से शुरू होती हैं। इसमें वर और वधु को विवाह के लिए तैयार कर, आकर्षक रूप दिया जाता है। हल्दी और चन्दन दोनों ही एंटिसेप्टिक का कार्य करते हैं।  हल्दी व चन्दन आदि का लेप लगाकर स्नान कराया जाता  हैं। घर की  स्त्रियाँ पैरौं में महावर (लाल रंग) लगाती हैं। पूरे घर में रंगाई-पुताई किया जाता है। 
वर और वधु को तैयार होकर अपने पितरों-पुरखों का आह्वान करते हैं। विवाहोपरांत लड़की  का  गोत्र बदल जाता है। शादी से पहले वर पक्ष को वधु पक्ष से पीली चिट्ठी-निमंत्रण पत्रिका भेजी जाती है, जिसमें लग्न-महुर्त का विवरण होता है।
वर पक्ष बारात लेकर वधु के घर जाता है। आजकल ज्यादातर शादियाँ घर से अलग कहीँ सामुदायिक भवन, टैंट, मॉल, गार्डन, फार्म हाउस आदि में सम्पन्न होती हैं। दूल्हा घोड़ी पर सवार होता है। उसका चेहरा सेहरे से ढंका होता है। इसे चढ़त कहा जाता है। पूरी धूम-धाम, बैंड-बाजे, ढोल-ताशे-नगाड़े, आतिश बाजी के साथ बारौठी होती है। नाच-गाना, पीना-पिलाना, मौज-मस्ती एक आम बात है।  कुछ बाराती जरूरत से ज्यादा हुडदंगी होते हैं।  घर पर द्वार-चार, नेग-पूजा-आरती की  जाती है।  यह क्रिया  वधु पक्ष की महिलाएं लड़की की  माँ के साथ मिलकर करती हैं। कुछ लोग इसी जगह दान भेंट आदि की  रस्म करते हैं। आजकल इसी वक्त वर-माला की  कार्यवाही भी  पूरी कर लेते हैं।  कुछ लोग दान-भेंट आदि की  रस्म जनवासे में करते हैं। लड़की का भाई अपने जीजा को पान-मिठाई अर्पित करता है।
बारात खाने-पीने में लग जाती है। मेहमान नवाज़ी और यथोचित स्वागत पर विशेष ध्यान दिया जाता है। खान पान के बाद बाराती शगुन-भेंट-नेग या उपहार आदि अर्पित कर,  घर के लोगों से विदा लेते हैं। 
भोर की बेला में पण्डित जी वैदिक मन्त्रों के जाप से समस्त विधि-विधान सम्पन्न करते हैं। पंडित जी  यज्ञ वेदी में अग्नि  प्रज्वलित कर समस्त देवताओं का आहवाह्न करते हैं। सप्त-फेरे मंत्रोपचार-मंगल ध्वनि, रस्म रिवाज को प्रारम्भ करते हैं और सूर्योदय से पूर्व सभी संस्कार पूरे कर, विदाई की  रस्म अदा कर दी जाती हैं। आजकल गौने का रिवाज खत्म हो गया है, इसलिए पट्टा-फेर करा दिया जाता है। पिता कन्यादान करता है और वर उसे स्वीकार कर पूरी जिन्दगी हर-हाल में साथ निभाने का वायदा करता है।
उचित और शीघ्र विवाह हेतु उपाय :: विवाह में बाधक ग्रहों की पहचान कर उस ग्रह से संबंधित व्रत, दान, जप आदि करने चाहिए। पितृ शांति कराएं। पति के कारक ग्रह गुरू के व्रत विशेष लाभकारी होते हैं। इस दिन हल्दी मिश्रित जल केले को चढ़ाएं, घी का दीपक जलाएं तथा गुरू मंत्र "ॐ ऎं क्लीं बृहस्पतये नम:" का जप करें। गुरूवार को पके केले स्वयं नहीं खायें।
वर प्राप्ति ::
मेष :- सम भाव के स्वामी शुक्र की नेष्ट स्थिति होने पर शुक्रवार को दुर्गा जी की मूर्ति अथवा चित्र पर लाल पुष्प अर्पित करें। घी का दीपक जलाकर इस मंत्र का स्फटिक की माला से निम्न मंत्र 108 बार जप करें। 
हे गौरि! शंकरार्धांगी। यथा त्वं शंकर प्रिया। तथा मां कुरू कल्याणि कान्तकान्तां सुदुर्लभाम्
वृष :- समेश मंगल के व्रत, दान करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
कात्यायिनी महामाये महायोगिनीधीश्वरी। नन्द-गोपसुतं देवि! पतिं मे कुरू ते नम: 
मिथुन :- समेश गुरू की प्रिय वस्तुओं का दान करें। गुरूवार का व्रत करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ देवेंद्राणि! नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियभामिनि। विवाहं भाग्यमारोग्यं शीघ्रलाभं च देहि मे॥
कर्क :- समेश शनि की शांति के लिए शनिवार का व्रत करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ ऎं सीं श्रीं शनैश्चराय नम:॥ 
दूध में काले तिल मिलाकर सोमवार को शिवजी पर चढ़ायें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ हिरण्यगर्भाय अव्यक्तरूपिणे नम:॥
सिंह :- आपका समेश शनि है अत: शनिवार का व्रत करें, शनि की प्रिय वस्तुओं का दान करें, लोहवान युक्त बत्ती बनाकर सरसों के तेल का दीपक संध्या के समय पीपल वृक्ष के नीचे जलायें और निम्न मंत्रों का जप करें :-
(1). ॐ प्रां प्रीं प्रौं स: शनये नम:॥ 
(2). ऎं श्रीं क्लीम् नमस्ते महामाये महायोगिन्धीश्वरी। सामान्जस्यम सर्वतोपाहि सर्व मंगल कारिणीम्
कन्या :- कुल देवता तथा पितृश्वरों की पूजा करें। समेश गुरू के दान, मंत्र तथा व्रत गुरूवार को करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ सर्वमंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके। शरण्ये ˜यंबके गौरि नारायणि नमोस्तु ते॥
तुला :- समेश मंगल के व्रत, दान तथा जप करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ ह्नीं गौर्यै नम:॥
वृश्चिक :- निम्न विजया सुंदरी मंत्र का प्रत्येक शुक्रवार को 108 बार जप करें:- 
ॐ विजया सुंदरी क्लीं॥
 निम्न समेश शुक्र के मंत्र  का जाप भी करें :-
ॐ सीं श्रीं शुक्राय नम:॥
धनु :- समेश बुध का व्रत करें, बुध की प्रिय वस्तुओं का दान करें और निम्न मंत्र का जप करें :- 
हे माते! त्वं शक्तिस्त्वं स्वाहा त्वं सावित्री सरस्वती। 
पतिं देहि गृहं देहि सुतान् देहि नमोस्तुते॥
मकर :- शीघ्र विवाह के लिए स#मेश चंद्रमा की शांति के लिए सोमवार का व्रत करें और पारद शिवलिंग का दूध, दही, घी, शहद तथा शक्कर से अभिषेक करें और निम्न मंत्र का जप करें :-
ॐ शं शंकराय सकल जन्मार्जित पापविध्वंसनाय। 
पुरूषार्थचतुष्टयलाभाय च पतिं देहि कुरू कुरू स्वाहा॥
कुंभ :- आठवें भाव में स्थित होकर गुरू अशुभ प्रभाव दे रहा हो तो पीले रंग के फूल घर से बाहर जमीन में दबा देंऔर निम्न मंत्र को शुभ मुहूर्त में भोज पत्र पर अनार की कलम और अष्टगंध से लिखकर प्रतिदिन जप करें :- 
ॐ श्ीं श्रीं क्लीं मम वांछित देहि देहि स्वाहा॥
मीन :- समेश बुध के व्रत व दान करें, निम्न मंत्र की 11 माला शुभ मुहूर्त में जप करें और प्रत्येक बुधवार को तीन माला जप करें। ऎसा 21 बुधवार तक करें :-
 (1). ॐ ब्रां ब्रीं ब्रौं स: बुधाय नम:॥
(2). फलै मन्मथाय महाविष्णु स्वरूपाय, महाविष्णु पुत्राय, महापुरूषाय। पति सुखं मोहे शीघ्रं हि॥
प्रेम विवाह में सफलता :: भगवान् विष्णु और माता लक्ष्मी की मूर्ति या तस्वीर के सम्मुख, शुक्ल पक्ष में गुरूवार से. लक्ष्मीनारायण नम: मंत्र का रोज तीन माला, स्फटिक माला या लक्ष्मी वर वरद माला से जप करें। तीन महीने तक हर गुरूवार मंदिर में प्रसाद चढ़ायें और विवाह हो जाने की प्रार्थना करें। 
उचित समय पर विवाह के लिये अन्य उपाय :: निम्न उपाय करते समय ध्यान में रखने योग्य बातें :-
(1). किसी भी उपाय को करते समय, व्यक्ति के मन में यही विचार होना चाहिए कि वह जो भी उपाय कर रहा है, वह ईश्वरीय कृ्पा से अवश्य ही शुभ फल देगा।
(2). सभी उपाय पूर्णत: सात्विक हैं तथा इनसे किसी के अहित करने का विचार नहीं है।
(3). उपाय करते समय उपाय पर होने वाले व्ययों को लेकर चिन्तित नहीं होना चाहिए।
(4). उपाय से संबन्धित गोपनीयता रखना हितकारी है।
(5). यह मान कर चलना चाहिए कि श्रद्धा व विश्वास से सभी कामनाएँ पूर्ण होती हैं।
(1). विवाह योग्य व्यक्ति को शीघ्र विवाह के लिये प्रत्येक गुरुवार को नहाने वाले पानी में एक चुटकी हल्दी डालकर स्नान करना चाहिए। भोजन में केसर का सेवन करने से विवाह शीघ्र होने की संभावनाएँ बनती हैं।
(2). ऐसे व्यक्ति को सदैव शरीर पर कोई भी एक पीला वस्त्र धारण करके रखना चाहिए।
(3). ऐसे व्यक्ति को वृ्द्धों का आदर-सम्मान करना चाहिये।
(4). गुरुवार को गाय को दो आटे की लोई पर थोडी हल्दी लगाकर खिलाना चाहिए तथा इसके साथ ही थोड़ा गुड़ व चने की दाल का भोग गाय को लगाना चाहिये।
(5). शुक्ल पक्ष के प्रथम गुरुवार की शाम, लगातार तीन गुरुवार तक, पाँच प्रकार की मिठाई, हरी ईलायची का जोड़ा तथा शुद्ध घी के दीपक के साथ जल अर्पित करना चाहिये।
(6). गुरुवार को केले के वृ्क्ष के सामने गुरु वृहस्पति के 108 नामों का उच्चारण करने के साथ शुद्ध घी का दीपक जलाना चाहिए और जल भी अर्पित करना चाहिये।
(7). सोमवार की रात्रि के 12 बजे के बाद जल अथवा कुछ भी ग्रहण न करें। अगले दिन मंगलवार को प्रात: सूर्योदय काल में एक सूखा नारियल लें, इसमें चाकू की सहायता से एक इंच लम्बा छेद करें, इस छेद में 300 ग्राम बूरा (चीनी पाऊडर) तथा 11 रुपये का पंचमेवा मिलाकर नारियल को भर दें।  इस नारियल को पीपल के पेड के नीचे गड्डा करके दबा दें। गड्डे को मिट्टी से भर दें तथा कोई पत्थर भी उसके ऊपर रख दें। लगातार 7 मंगलवार पर्यन्त इस प्रक्रिया को करने से व्यक्ति को लाभ प्राप्त होता है।
(8). मंगल वार के दिन चण्डिका स्तोत्र का पाठ मंगलवार के दिन तथा शनिवार के दिन सुन्दर काण्ड का पाठ करना चाहिये।
(9). शुक्रवार की रात्रि में आठ छुआरे जल में उबाल कर जल के साथ ही अपने सोने वाले स्थान पर सिरहाने रख कर सोयें तथा शनिवार को प्रात: स्नान करने के बाद कहीं भी प्राकृतिक रूप से बहते जल में इन्हें प्रवाहित कर दें।
REMEDIES FOR THE APPEASEMENT OF MALEFIC PLANETS विवाह के समय पूर्व अशुभ ग्रहों की शान्ति के उपाय :: विवाह के समय या विवाह के पूर्व अशुभ ग्रहों की शांति के निम्न उपाय कर लेना अनिवार्य है। पुरुषों को तो ये उपाय अशुभ ग्रह से मुक्ति पाने और संन्तान प्राप्ति लिये अवश्य ही करने चाहिए, क्योंकि विवाह के बाद पुरुष के ग्रहों का सम्पूर्ण प्रभाव स्त्री पर पड़ता है।
सूर्य के लिए गेहूँ और तांबे का बर्तन दान करें।
चन्द्र के लिए चावल, दुध एवं चान्दी के वस्तुएँ दान करें।
मंगल के लिए साबुत, मसूर की दाल दान करें।
बुध के लिए साबुत मूंग का दान करें।
वृहस्पति के लिए चने की दाल एवं सोने की वस्तु दान करें।
शुक्र के लिए दही, घी, कपूर या मोती में से किसी एक बस्तु दान करें।
शनि के लिए काले साबुत उड़द एवं लोहे की वस्तु का दान करें।
राहु के लिए सरसों और गोमेद का दान करें।
केतु के लिए तिल का दान करें।
विवाह बाधा :: वे कुमारी कन्याएँ जिनके विवाह में बाधा आ रही हो, उनके लिए गुप्त नवरात्र बहुत महत्त्वपूर्ण हैं। कुमारी कन्याओं को अच्छे वर की प्राप्ति के लिए, इन नौ दिनों में माता कात्यायनी की पूजा-उपासना करनी चाहिए। निम्न मंत्र का 108 प्रतिदिन बार जप करने से कुमारी कन्या का विवाह शीघ्र ही योग्य वर से संपन्न हो जाता है [दुर्गास्तवनम्] :-
कात्यायनि महामाये महायोगिन्यधीश्वरि। 
नन्दगोपसुतं देवि पतिं मे कुरू ते नम:
जिन पुरूषों के विवाह में विलंब हो रहा हो, उन्हें भी लाल रंग के पुष्पों की माला देवी को चढ़ाकर निम्न मंत्र का 108 बार जप पूरे नौ दिन तक करने चाहिए :-
देहि सौभाग्यमारोग्यं देहि मे परमं सुखम्। 
रूपं देहि जयं देहि यशो देहि द्विषो जहि
दाम्पत्य जीवन सुखी बनाने के उपाय :: सुहागिन महिलायें करवा चौथ का व्रत का व्रत पूरी, निष्ठा के साथ करें। यह व्रत कार्तिक मास के कृष्णपक्ष में चंद्रोदय तिथि, चतुर्थी को स्त्रियों के द्वारा पाने पति की दीर्घायु के लिये किया जाता है। वे अपने अटल सुहाग, पति के उत्तम स्वास्थ्य एवं मंगल की कामना करती हैं। इस व्रत में गणेश जी महाराज, भगवान् शिव जी, माता पार्वती, कुमार कार्तिकेय तथा चंद्र देव की पूजा का विधान है। यह व्रत सुबह सूर्योदय से पहले करीब प्रथम प्रहर में 4 बजे के बाद शुरू होकर रात में चंद्रमा दर्शन के बाद संपूर्ण होता है। सुबह के समय सरगी आदि लेकर व्रत शुरू हो जाता है। यह व्रत संकल्प के साथ शुरू करके सुहागनें पूरे जीवन भर रखती हैं।
अन्य सरल उपाय :: (1). दाम्पत्य जीवन के खुशहाली के लिए विवाहित महिलायें माता दुर्गा जी की चालीसा के साथ उनके 108 नामों का जाप करें। ताम्बे के बर्तन में, जल में गुड़ डाल कर सूर्य देव को अर्पित करें।
(2). यदि पति ज्यादा गुस्सा करते हों तो एक पानी वाला नारियल (जो पूजा में रखा जाता है), 7 अभिमंत्रित गोमती चक्र (अभिमंत्रित चक्र किसी योग्य ब्राह्मण-पंडित जी से ले सकते हैं, जिन्होंने जेनऊ धारण किया हुआ हो) और गुड़ की 2 छोटी डली लेकर किसी पीले रेशमी कपडे में, पोटली बना कर रख लें। भगवान् शिव जी से प्रार्थना करें, फिर पोटली को, जब पति सो जाए उनके ऊपर से 7 बार घड़ी की विपतीत दिशा में उसार कर, साफ़ चलते पानी में बहा दे और सूर्य देव को जल में गुड़ डाल कर अर्पित करते रहें।
(3). यदि घर में तुलसी का पौधा नहीं है, तो इस दिन ज़रूर लगाये और एक गेंदे का फूल अर्पित करना शुरू करें। इससे दाम्पत्य जीवन में प्रेम में वृद्धि होगी।
(4). 11 दिन तक सवा किलो काले उड़द और सवा किलो मेहँदी, रेशमी नीले कपडे में बाँध दे और वह पोटली घर के पूजा स्थान में रख कर, गणेश जी महाराज को लड्डू का भोग लगा कर, भगवान् शिव जी और माता पार्वती से प्रार्थना करने के बाद, सुंदरकांड का पाठ करें। पाठ समाप्ति तक धूप-दीप प्रज्वलित रखें। यह पोटली सर के ऊपर से 11 घड़ी की विपरीत दिशा में उतार-उसार कर साफ़ बहते पानी में बहा दें।
(5). वृहस्पतिवार की शाम को एक हँडिया, ढक्कन समेत खरीद कर लायें। इसको अच्छी तरह से साफ़ करके, पानी भर कर पूरी रात रखा रहने दें। प्रातः करवा चौथ वाले दिन, विवाहित महिलायें अपने सब कार्य करके, हँडिया से पानी फेंक कर उसमें सवा किलो कुम्भी डाल दें। इसके बाद पति सहित घर के पूजा स्थान में बैठ कर, गणेश जी महाराज को प्रणाम करके, भगवान् भोले नाथ से प्रार्थना करके, महामृत्युंजय मंत्र की 11 माला जपें। अब यह हँडिया माता पार्वती के मंदिर में जाकर उनके श्री चरणों में रख आयें और पति-पत्नी दोनों ही अपने जीवन की मंगल कामना करके, घर वापस आयें।
(6). दोनों पति-पत्नी अपने वज़न के बराबर, हरा चारा गौ माता को खिलायें और गौ माता से प्रार्थना करें कि उनके दाम्पत्य जीवन में कभी कोई कष्ट ना आये।
(7). दोनों पति-पत्नी करवा चौथ के दिन एक पीपल जी का पौधा लगाये, जैसे-जैसे पौधा बड़ा होगा जीवन से दिक्कत दूर होती जायेंगी। पौधा लगाने के बाद, घड़ी की दिशा में 7 परिकर्मा ज़रूर करें।
(8). दाम्पत्य जीवन में मधुरता लाने के लिए, 2 अभिमंत्रित गोमती लाये, एक पर पति का नाम और दूसरे पर पत्नी का नाम लिख दें। शुद्ध केसर में गंगा जल मिलाकर स्याही बनाये और अनार की कलम या फिर आम की कलम से लिख दें। दोनों गोमती चक्र को सवा पाव पीली सरसों के साथ लाल सूती कपडे में बाँध कर घर के पूजा स्थान में रख दें। संध्या समय पूजा के पश्चात, ये पोटली घर में ही अलमारी में संभाल कर रख दें।
(9). इस दिन पति-पत्नी अपने नाम से रुद्राभिषेक करवाए तो बहुत ही शुभ परिणाम दाम्पत्य जीवन में मिलते हैं।माता पार्वती जी को भी श्रृंगार-चुन्नी ज़रूर अर्पित करे साथ में, अभिषेक के पश्चात "ॐ नमः शिवाय" और "ॐ जयंती मंगला काली भद्रकाली कपालिनी, दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वाहा स्वधा नमोऽस्तुते" मंत्र की 5-5 माला दोनों पति-पत्नी करें।
(10). दाम्पत्य जीवन में सुधार के लिए इस दिन से शुरू करते हुए, चावल पकाकर उसमें बूरा डाल कर गौ माता को खिलाना शुरू करें। 40 दिन तक पति-पत्नी दोनों नहाने वाले पानी में गौ दुग्ध डाल कर स्नान करें और केसर में हल्दी मिलाकर तिलक लगायें। संध्या समय माता पार्वती जी से प्रार्थना करें और हो सके तो उनके श्री चरणों में मेहँदी अर्पित करें।
(11). सफल गृहस्थी के सूत्र भगवान् श्री कृष्ण से सीखे जा सकते हैं और पति-पत्नी का सबसे पवित्र रिश्ता, पारस्परिक प्रेम और विश्वसनीयता कायम रह सकती है।श्रीमद्भागवत में कई प्रसंग ऐसे आते हैं, जहाँ भगवान् श्री कृष्ण पति-पत्नी के रिश्ते को लेकर गंभीर बातों का संकेत करते हैं।
पति-पत्नी जब भी एकांत में मिलें, तो किसी तीसरे व्यक्ति की बात न करें। उनकी बातें एक-दूसरे से जुड़ी हों और दोनों के बीच की ही हों। इससे आपसी तनाव कम हो जायेगा। एक-दूसरे के प्रति पूरा सम्मान हो, दोनों एक-दूसरे के मनोभावों को ठीक तरह से समझने का प्रयास करें। हमेशा गंभीर न रहें, हँसी-मजाक और विनोद भाव भी हो। इससे रिश्ते का भारीपन दूर होता है। सप्ताह में एक दिन पति-पत्नी किसी देवस्थान पर साथ जायें। इससे रिश्ते में पवित्रता भी बढ़ेगी। एक-दूसरे के रिश्तेदारों को पूरा सम्मान दें। पति पत्नी को पूरा समय दे, और पत्नी पति को उसके कर्तव्य पूरे करने से न रोके, इससे कभी आपके बीच विवाद नहीं होगा। इसका सबसे अच्छा तरीका है साथ बैठकर इन बातों को तय कर लें। कभी एक-दूसरे को अपने वश में करने का प्रयास न करें, बल्कि कोशिश ये करें कि एक-दूसरे के प्रति समर्पण हो, एक-दूसरे का होने का प्रयास करें।
SEQUENCE OF EVENTS AT THE HINDU MARRIAGE CEREMONY :: No Hindu marriage is binding and complete without the ritual of seven steps and vows in the auspicious presence of fire (Sapt Padi) is completed by the bride and the groom together, legally or socially.
The Pandit-Priest adopts almost same procedure-method in rituals-ceremonies. There are some variations depending upon, who solemnise the marriage. Regional-family-caste-language variations are always there.
DHARTI POOJAN :: It involves digging of earth and placing it under the Kalsh, under the Mandap-shade made up of bamboo.
DWAR CHAR-POOJA :: The groom is honoured. at the entrance of the bride’s home i.e., door, where the fathers of both bride and groom greet each other.
PAER CHHUNA-VAR POOJA :: Girls parents tough the feet of the groom and offer some gifts. women sing auspicious songs. Other family members too honour the groom and offer gifts as token of their deep appreciation.
JANVASA :: This is the resting place for the Baratis-marriage party accompanying the groom. It used to a ceremony extended up to 7 days earlier. The Barat was welcomed in an orchard, inn or some safe open space. It had to travel a long distance in ox driven carts. Arrangements were made to humour the guests.
MADHU PARK :: Sweets are offered to develop the bond of affection. This is followed by Achman (touching sacred water as a witness the marriage), Ang-sparsh (touch, holding hands) and Swasti Vachan and Pooja-rituals, Agnihotr-Hawan.
JAI MALA :: Soon after the welcome of Barat-marriage procession the bride puts the garland in the neck of the groom who too reciprocates, immediately. The Baratis-guests become busy with eating and giving gifts-cash.
RAKSHA SUTR :: It's a sacred thread provided by the groom’s elder brother to the bride and vows to be her council guide and to protect her in times of distress and problems. (The Hindu system of life recognises the need for constructive dialogue to resolve problematic situations which are inevitable factors of life.) 
NAV GRAH SHANTI :: Its essential component of marriage. The Pundit-Priest perform Yagy-Hawan to pacify the 9 heavenly bodies for reducing their negative impact over the newly weds.
PANI GRAHAN :: The Pundit recite sacred Mantr-Shlok in the presence of fire-Agni Hotr-Hawan. This is called Yagy, which is an essential component of Vedic-Hindu marriages. Agni Dev is the primary witness to marriage, when the girl-bride accepts the groom as her husband and the groom repeats the act by holding her hand.
KANYA-DAN :: Bride’s father gives the hand of the bride in wedding ceremony to the groom. Sankalp is read, and the Gods are petitioned for their divine blessings. (The bride’s brother pour pure water-Ganga Jal, while the Sankalp is read and the relationship between the bride and the groom will remain pure and unbroken as the water is poured on this sacred gift.) 
Normally, the father donates the daughter to the groom. In his absence brother-uncle-elders-guardians may perform this sacred duty. In the morning when the girl is sent (vida) to the in laws house, all those who wish to seek Kanya Dan, take part-contribute in this ceremony of their own and bless the pair with some cash or gifts, like the parents.  This is considered to be a sacred act.
GATH  BANDHAN :: Tying of the knot signifies that an everlasting bond is formed between the marring parties.
MANGAL MANTR :: The bride and groom perform their first Pooja to Bhagwan.
HAWAN :: Bride and groom make offerings to the deities.
BHANWAR :: Circumambulation of the fire. A show of commitment to each other before man and God. And the petition to Narayan for protection and guidance, removal of fear and distress, request for happiness, show of compassion of love for God, a commitment to live a sinless life, prayer for long and healthy life and petition to Agni for success and happiness at all times.
SHILA-ROHAN :: The bride demonstrates that her commitment to the groom and to her marriage is as firm and solid as the rock on which she places her feet. 
SAT-VACHAN :: Seven vows taken before man and God.
LOT PATA :: Exchange of positions. 
HRADAY SPARSH :: Attuned and unison of the two hearts and minds. 
GARLAND, SINDUR DAN :: A distinguished mark placed on the forehead of the bride signifying to the world of her marriage. This mark also commands the respect of others.
EXCHANGE OF RINGS :: An incorporation of a modern practice and signing of marriage certificate. 
SAPT PADI-SEVEN STEPS TO HAPPINESS :: Seven steps symbolic of their joint journey in life. Their steps towards the North Star-Dhruv Tara, is symbolic in that their joint journey is firm and immovable as the north star. 
The event is marked with the acceptance of the groom by the bride as her husband. Hymens of Kam Sukt are pronounced, in the presence of the father, the bride, the groom, friends, relatives. 
Initially the bride moves ahead of the groom round the Agni Kund-sacrificial fire (Agni Pradakshina, प्रदक्षिणा). In the seventh fera-round, the groom becomes ahead of her. Its rare to find the Pandits conforming to the seven round rule. This is followed by the assurances-promises sought by the Pandit from newly married pair-couple.
The Pandit-priest, ask the pair to repeat  a series of vows-promises together. Priest's preface: The world of men and women, united in the bond of marriage by Sapt Padi, to further promote the joy of life, together listen with triumph and promise to abide by them through out their life. 
STEP (1). Bridegroom makes the bride to move first step chanting :- Let Bhagwan Vishnu bless you with sufficient food. The groom, representative of Vishnu takes the first step for the attainment of food and the bride, representative of Lakshmi, replies that she will use it for beneficial purposes. 
The groom seeks a  vow from the bride to  feed life-sustaining, nourishing  food to visitors, friends, parents, off springs, guests.  She would regard-respect him as the Goddess Laxmi does for Bhagwan Vishnu.The bride agrees to him and promise to prepare the food with the earning made by him through honest-means and hard work. She accepts to take care of his parents, friends, relatives, visitors and guests.
STEP (2). Bridegroom makes the bride to move second step chanting :– Let Bhagwan Vishnu bless you with sufficient strength.The groom takes the second step for the sake of strength and courage and the bride steps with him and his and her happiness and that of relatives as well. 
The groom promises to be able bodied and hard working. He expects her to  managed home in a descent manner, with purity of behavior and thought. She replies in affirmative to honor his words regarding management-duties of the home, according to her ability reasonably, besides taking care of his health, strength and energy.
STEP (3). Bridegroom makes the bride to move third step chanting :- Let Bhagwan Vishnu bless you to attend to your duties well. The groom declares that for the accumulation of wealth, he takes the third step and the bride declares that she will execute her Dharm in relation to him as a wife.
The groom promises to devote himself to earning a livelihood by fair means, to discuss-let her manage and preserve their earnings to prosperity. The bride promises to join-help-coordinate him, in managing the income and expenditure along with seeking his consent for managing-expenses-growth and sustenance of the family.
STEP (4). Bridegroom makes the bride to move fourth step chanting :– Let Bhagwan Shri Hari Vishnu bless you with ever lasting happiness. The groom takes the fourth step towards mutual happiness (emphasising that his happiness depends of her) and the bride declares that his happiness and difficulties are also hers.
The groom's vows  to trust her decisions regarding the household and her choices-selections and promises to dedicate himself to help the prosperity of the community and household, along with family honours. He vows to stand by her in an hour of need. The Bride's  promises to strive to do her best for happiness of the family.
STEP (5). Bridegroom makes the bride to move fifth step chanting : – Let Bhagwan Shri Hari Vishnu bless you with wealth, house hold domesticated-animals, cattle in your house. The groom takes the fifth step towards the protection of cattle, horses and other animals and the bride reaffirms her devotion and commitment of her support.
The groom's vows to consult her and involve her in the up keep of cattle, farm-agriculture and income; in addition of contributing to the country-nation. She  promises to participate and protect the cattle, agriculture and business. She promises to maintain animal husbandry-the primary source of yogurt, milk, ghee and income, essential  for happiness in agrarian societies.
STEP (6). Bridegroom makes the bride to move sixth step chanting :– Let Bhagwan Shri Hari Vishnu bless you with the favourable six seasons. For the enjoyment of seasons and seasonal changes, the groom takes the sixth step and the bride states that in addition, she will also support in giving alms, performing religious scarifies and making oblations. 
The groom promises to  love and have  children from her only, to have a family life and experience all the seasons-colours of life. She promise to develop-grow the  feeling of oneness with him and assert that she will be the means of sensual proximity pleasures-comforts. She vows to have only him in all seasons of life, cherish him  in her heart. She determines to worship him and make him a complete person. 
STEP (7). Bridegroom makes the bride to move seventh step chanting :– Let Bhagwan Shri Hari Vishnu bless you with fidelity, righteousness, modesty and chastity. The bride declares that since the honourable guests and celestial beings are witness to the marriage ceremony performed according to Vedic injunctions as ordained by God, her joy knows no bounds.
The groom requests her to be his friend-consort-wife. She too promises to develop ultimate-intimate friendship with him. Together they promise to remember the vows they just took and adore each other, forever sincerely, with their heart.
The gist of  the recitation, hymens, Mantr, Shlok is that the  father has offered his beloved daughter to the groom, who was awarded to him by Kam Dev. The groom promises to love-respect her, fulfilling her desires. Love is given and accepted mutually. The groom promises in the presence of earth and sky to protect her through out his life and work out for prosperity. The father requests the groom to take care of her and stand by her in the pursuits of Dharm, Arth, Kam and Moksh. The groom promises to do so. The groom promises-under take to take care of her till both of them survive. Its believed that the relation survives to the next seven births. Its promised that the duties awarded-bestowed upon them by the Deities Bhag, Aryma, Savita and Purandhi will be fulfilled to perform the duties-chores of  house holder-family. They together take oath-vow to mutually love-respect, share strength and taste. They undertake not to humiliate each other either in public or privately. They vows to work together in unison for the welfare-prosperity of their children.
The Pandit speak-utter these words/phrases and the couple repeats them: I have completed the Seven Fere with you. I have become yours, forever. I will live with you and discharge all my duties-piously-religiously-virtuously-faithfully-honestly. I will always share my joy-happiness-pleasure with you. Together, both of us will be  like word and meaning, thought and reality, plan and action, night and day, earth and heavens, plants and shrubs, sun and moon. Let all the deities and cows bless/shower  us with bliss-ultimate pleasure. Let the heavens, earth, mountains, whole universe be stable and provide stability-strength to our relation.
HINDU MARRIAGE RITES हिंदु विवाह संस्कार :: हिन्दु धर्म में विद्याध्ययन-ब्रह्मचर्य काल की समाप्ति के पश्चात सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माण की जिम्मेदारी उठाने के योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जाने पर युवक-युवतियों का विवाह संस्कार कराया जाता है। विवाह-दाम्पत्य मात्र शारीरिक या सामाजिक अनुबन्ध मात्र नहीं हैं, अपितु एक श्रेष्ठ आध्यात्मिक साधना है। 'धन्यो गृहस्थाश्रमः' क्योंकि मात्र इसके शास्त्रोक्त पालन से व्यक्ति को धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की प्राप्ति हो जाती है। सद्गृहस्थ ही समाज को अनुकूल व्यवस्था एवं विकास में सहायक होने के साथ श्रेष्ठ नई पीढ़ी बनाने का भी कार्य करते हैं और अपने संसाधनों से ब्रह्मचर्य, वानप्रस्थ एवं सन्यास आश्रमों के साधकों को वाञ्छित सहयोग देते रहते हैं। 
विवाह एक ऐसी सामाजिक और धार्मिक प्रक्रिया जो कि दो आत्माओं को पवित्र बन्धन में बाँधती है। दो प्राणी अपने अलग-अलग अस्तित्वों को समाप्त कर एक सम्मिलित इकाई का निर्माण करते हैं। स्त्री और पुरुष दोनों में परमात्मा ने कुछ विशेषताएँ और कुछ अपूणर्ताएँ दे रखी हैं। विवाह सम्मिलन से एक-दूसरे की अपूर्णताओं की अपनी विशेषताओं से पूर्ण करते हैं, इससे समग्र व्यक्तित्व का निर्माण होता है। इसलिए विवाह को सामान्यतया मानव जीवन की एक आवश्यकता माना गया है। एक-दूसरे को अपनी योग्यताओं और भावनाओं का लाभ पहुँचाते हुए गाड़ी में लगे हुए दो पहियों की तरह प्रगति-पथ पर अग्रसर होते जाना विवाह का उद्देश्य है। वासना का दाम्पत्य-जीवन में अत्यन्त तुच्छ और गौण स्थान है, प्रधानतः दो आत्माओं के मिलने से उत्पन्न होने वाली उस महती शक्ति का निमार्ण करना है, जो दोनों के लौकिक एवं आध्यात्मिक जीवन के विकास में सहायक सिद्ध हो सके।
विवाह संस्कार में देव पूजन, यज्ञ आदि से सम्बन्धित सभी व्यवस्थाएँ पहले से ही की जाती हैं। आजकल तो शादी-विवाह घर से हटकर किसी खुले स्थान, बारातघर, किराये का पंडाल आदि में आयोजित किये जाते हैं। हर प्रकार की व्यवस्था का ठेका दे दिया जाता है। खाना, सजावट, स्वागत, पंडित, फोटोग्राफर, वीडियोग्राफर, ड्रोन, वेटर आदि की व्यवस्था अलग-अलग लोग करते हैं। 
सामूहिक विवाह का प्रचलन भी शुरु हो गया है। प्रत्येक जोड़े के हिसाब से प्रत्येक वेदी पर आवश्यक सामग्री रखी जाती है। कमर्काण्ड ठीक से होते चलें, इसके लिए प्रत्येक वेदी पर एक-एक जानकार व्यक्ति भी नियुक्त किया जाता है। एक ही विवाह है, तो आचार्य स्वयं ही देख-रेख रख सकते हैं। सामान्य व्यवस्था के साथ जिन वस्तुओं की जरूरत विशेष कमर्काण्ड में पड़ती है, उन पर प्रारम्भ में दृष्टि डाल लेनी चाहिए। उसके सूत्र इस प्रकार हैं। वर सत्कार के लिए सामग्री के साथ एक थाली रहे, ताकि हाथ, पैर धोने की क्रिया में जल फैले नहीं। मधुपर्क पान के बाद हाथ धुलाकर उसे हटा दिया जाए। यज्ञोपवीत के लिए पीला रंगा हुआ यज्ञोपवीत एक जोड़ा रखा जाए। विवाह घोषणा के लिए वर-वधू पक्ष की पूरी जानकारी पहले से ही लिख ली जाए तो बेहतर है। वस्त्रोपहार तथा पुष्पोपहार के वस्त्र एवं मालाएँ तैयार रहें। कन्यादान में हाथ पीले करने की हल्दी, गुप्तदान के लिए गुँथा हुआ आटा (लगभग एक पाव) रखें। ग्रन्थिबन्धन के लिए हल्दी, पुष्प, अक्षत, दुर्वा और द्रव्य हों। शिलारोहण के लिए पत्थर की शिला या समतल पत्थर का एक टुकड़ा रखा जाए। हवन सामग्री के अतिरिक्त लाजा (धान की खीलें) रखनी चाहिए। ‍वर-वधू के पद प्रक्षालन के लिए परात या थाली रखे जाए। 
संस्कार के समय वर और कन्या पक्ष के अधिक से अधिक परिजन, स्नेही उपस्थित रहें। सबके भाव संयोग से कमर्काण्ड के उद्देश्य में रचनात्मक सहयोग मिलता है। इसके लिए व्यक्तिगत और सामूहिक दोनों ही ढंग से आग्रह किए जा सकते हैं। विवाह के पूर्व यज्ञोपवीत संस्कार हो चुकता है। अविवाहितों को एक यज्ञोपवीत तथा विवाहितों को जोड़ा पहनाने का नियम है। यदि यज्ञोपवीत न हुआ हो, तो नया यज्ञोपवीत और हो गया हो, तो एक के स्थान पर जोड़ा पहनाने का संस्कार विधिवत् किया जाना चाहिए। ‍जिस शुभ दिन को विवाह-संस्कार होना है, उस दिन प्रातःकाल यज्ञोपवीत धारण का क्रम व्यवस्थित ढंग से करा दिया जाता है। द्वारचार (द्वार पूजा),  स्वागत तथा वस्त्र एवं पुष्पोपहार वाले प्रकरण तय वक्त में कर लेने चाहिये। वर-दूल्हे को ‍विशेष आसन पर बिठाकर सत्कार किया जाना चाहिये। फिर कन्या को बुलाकर परस्पर वस्त्र और पुष्पोपहार सम्पन्न कराये जाएँ। परम्परागत ढंग से दिये जाने वाले अभिनन्दन-पत्र आदि भी उसी अवसर पर दिये जा सकते हैं। 
वर वरण-तिलक :: वर पूर्वाभिमुख तथा तिलक करने वाले (पिता, भाई आदि) पश्चिमाभिमुख बैठकर निम्नकृत्य सम्पन्न करें। मङ्गलाचरण, षट्कर्म, तिलक, कलावा, कलशपूजन, गुरुवन्दना, गौरी-गणेश पूजन, सर्वदेव नमस्कार, स्वस्तिवाचन आदि। इसके बाद कन्यादाता वर का यथोचित स्वागत-सत्कार (पैर धुलाना, आचमन कराना तथा हल्दी से तिलक करके अक्षत लगाना) करें। ‍तदुपरान्त 'वर' को प्रदान की जाने वाली समस्त सामग्री (थाल-थान, फल-फूल, द्रव्य-वस्त्रादि) कन्यादाता हाथ में लेकर निम्न संकल्प मन्त्र बोलते हुए वर को प्रदान कर दें। 
ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य, अद्य श्रीब्रह्मणो द्वितीये पर्राधे श्रीश्वेतवाराहकल्पे, वैवस्वतमन्वन्तरे, भूर्लोके, जम्बूद्वीपे, भारतवर्षे, भरतखण्डे, आर्यावर्त्तैकदेशान्तर्गते...क्षेत्रे...विक्रमाब्दे...संवत्सरे...मासानां मासोत्तमेमासे...मासे...पक्षे...तिथौ...वासरे...गोत्रोत्पन्नः...(कन्यादाता) नामाऽहं...(कन्या-नाम) नाम्न्या कन्यायाः (भगिन्याः) करिष्यमाण उद्वाहकमर्णि एभिवर्रणद्रव्यैः...(वर का गोत्र) गोत्रोत्पन्नं...(वर का नाम) नामानं वरं कन्यादानार्थं वरपूजनपूर्वकं त्वामहं वृणे, तन्निमित्तकं यथाशक्ति भाण्डानि, वस्त्राणि, फलमिष्टान्नानि द्रव्याणि च...(वर का नाम) वराय समपर्ये।
तत्पश्चात् क्षमा प्राथर्ना, नमस्कार, विसजर्न तथा शान्ति पाठ करते हुए कार्यक्रम समाप्त करें।
हरिद्रालेपन :: विवाह से पूर्व वर-कन्या के हल्दी चढ़ाने का संक्षिप्त विधान :- सवर्प्रथम षट्कर्म, तिलक, कलावा, कलशपूजन, गुरुवन्दना, गौरी-गणेश पूजन, सर्वदेवनमस्कार, स्वस्तिवाचन करें। तत्पश्चात् निम्न मंत्र बोलते हुए वर/कन्या की हथेली, अङ्ग, अवयवों में (लोकरीति के अनुसार) हरिद्रालेपन करें। 
ॐ काण्डात् काण्डात्प्ररोहन्ती, परुषः परुषस्परि। 
एवा नो दूवेर् प्र तनु, सहस्त्रेण शतेन च॥13. 20॥
इसके बाद वर के दाहिने हाथ में तथा कन्या के बायें हाथ में रक्षा सूत्र कंकण (पीले वस्त्र में कौड़ी, लोहे की अँगूठी, पीली सरसों, पीला अक्षत आदि बाँधकर निम्नलिखित मन्त्र के उच्चारण सहित पहनाएँ :-
ॐ यदाबध्नन्दाक्षायणा, हिरण्य शतानीकाय, सुमनस्यमानाः। 
तन्मऽआबध्नामि शतशारदाय, आयुष्माञ्जरदष्टियर्थासम्॥34.52॥ 
तत्पश्चात् क्षमा प्राथर्ना, नमस्कार, विसजर्न, शान्तिपाठ के साथ कायर्क्रम पूर्ण करें।
द्वार पूजा :: विवाह हेतु बारात जब द्वार पर आती है, तो सर्वप्रथम 'वर' का स्वागत-सत्कार इस प्रकार किया जाता है :- 'वर' के द्वार पर आते ही आरती की प्रथा हो, तो कन्या की माता आरती कर लें। तत्पश्चात् 'वर' और कन्यादाता परस्पर अभिमुख बैठकर षट्कर्म, कलावा, तिलक, कलशपूजन, गुरुवन्दना, गौरी-गणेश पूजन, सर्वदेवनमस्कार, स्वस्तिवाचन करें। इसके बाद कन्यादाता वर सत्कार के सभी कृत्य आसन, अर्घ्य, पाद्य, आचमन, मधुपर्क आदि (विवाह संस्कार से) सम्पन्न कराएँ। 
तत्पश्चात् ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षां... से तिलक लगाएँ तथा ॐ अक्षन्नमीमदन्त ...से अक्षत लगाएँ।
माल्यार्पण एवं कुछ द्रव्य वर को प्रदान करना हो, तो निम्नस्थ मन्त्रों से सम्पन्न करा दें :- माल्यापर्ण मन्त्र ::  
मङ्गलम् भगवान विष्णुः, मङ्गलम् गरुणध्वजः।
मङ्गलम् पुण्डरी काक्षः, मङ्गलाय तनो हरिः॥
व्यदान मन्त्र :: ॐ हिरण्यगर्भः समवत्तर्ताग्रे ....तत्पश्चात् क्षमाप्रार्थना, नमस्कार, देवविसर्जन एवं शान्तिपाठ करें।
विवाह संस्कार का विशेष कमर्काण्ड :: विवाह वेदी पर वर और कन्या दोनों को बुलाया जाए, प्रवेश के साथ मङ्गलाचरण '
भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः॥[ऋग्वेद 1.89.8] 
मन्त्र बोलते हुए उन पर पुष्पाक्षत डाले जाएँ। कन्या दायीं ओर तथा वर बायीं ओर बैठे। कन्यादान करने वाले प्रतिनिधि कन्या के पिता, भाई जो भी हों, उन्हें पत्नी सहित कन्या की ओर बिठाया जाए। पत्नी दाहिने और पति बायीं ओर बैठें। सभी के सामने आचमनी, पंचपात्र आदि उपकरण हों। पवित्रीकरण, आचमन, शिखा-वन्दन, प्राणायाम, न्यास, पृथ्वी-पूजन आदि षट्कर्म सम्पन्न करा लिये जाएँ। 
वर-सत्कार :: (अलग से द्वार पूजा में वर सत्कार कृत्य हो चुका हो, तो दुबारा करने की आवश्यकता नहीं है।) अतिथि रूप में आये हुए वर का सत्कार किया जाए। (1). आसन, (2). पाद्य, (3). अर्ध्य, (4). आचमन और (5). नैवेद्य आदि निधार्रित मन्त्रों से समपिर्त किए जाएँ।
दिशा और प्रेरणा वर का अतिथि के नाते सत्कार किया जाता है। गृहस्थाश्रम में गृहलक्ष्मी का महत्त्व सवोर्परि होता है। उसे लेने वर एवं उसके हितैषी परिजन कन्या के पिता के पास चल कर आते हैं। श्रेष्ठ उद्देश्य से सद्भावनापूर्वक आये अतिथियों का स्वागत करना कन्या पक्ष का कत्तर्व्य हो जाता है। दोनों पक्षों को अपने-अपने इन सद्भावों को जाग्रत् रखना चाहिए।
वर का अर्थ होता है :- श्रेष्ठ, स्वीकार करने योग्य। कन्या-पक्ष वर को अपनी कन्या के अनुरूप श्रेष्ठ व्यक्ति मानकर ही सम्बन्ध स्वीकार करें, उसी भाव से श्रेष्ठ भाव रखते हुए सत्कार करें और भगवान से प्राथर्ना करें कि यह भाव सदा बनाये रखने में सहायता करें।
वर पक्ष सम्मान पाकर निरर्थक अहं न बढ़ाएँ। जिन मानवीय गुणों के कारण श्रेष्ठ मानकर वर का सत्कार करने की व्यवस्था ऋषियों ने बनाई है, उन शालीनता, जिम्मेदारी, आत्मीयता, सहकारिता जैसे गुणों को इतना जीवन्त बनाकर रखें कि कन्या पक्ष की सहज श्रद्धा उसके प्रति उमड़ती ही रहे। ऐसा सम्भव हो, तो पारिवारिक सम्बन्धों में देवोपम स्नेह-मधुरता का संचार अवश्य होगा।
इन दिव्य भावों के लिए सबसे अधिक घातक है, संकीर्ण स्वाथर्परक लेन-देन का आग्रह। दहेज, चढ़ावा आदि के नाम पर यदि एक-दूसरे पर दबाव डाले जाते हैं, तो सद्भाव तो समाप्त हो ही जाती है, द्वेष और प्रतिशोध के दुर्भाव उभर आते हैं। वर-वधू के सुखद भविष्य को ध्यान में रखकर ऐसे अप्रिय प्रसंगों को विष मानकर उनसे सवर्था दूर रहना चाहिए। ध्यान रखें कि सत्कार में स्थूल उपचारों को नहीं हृदयगत भावों को प्रधान माना जाता है। उन्हीं के साथ निधार्रित क्रम पूरा किया-कराया जाए। क्रिया और भावना-स्वागतकत्तार् हाथ में अक्षत लेकर भावना करें कि वर की श्रेष्ठतम प्रवृत्तियों का अचर्न कर रहे हैं। देव-शक्तियाँ उन्हें बढ़ाने-बनाये रखने में सहयोग करें। निम्न मन्त्र बोलें :- 
ॐ साधु भवान् आस्ताम्। अचर्यिष्यामो भवन्तम्। [पा.गृ.1.3.4]
वर दाहिने हाथ में अक्षत स्वीकार करते हुए भावना करें कि स्वागत कर्ता की श्रद्धा पाते रहने के योग्य व्यक्तित्व बनाये रखने का उत्तरदायित्व स्वीकार कर रहे हैं। बोलें :- "ॐ अचर्य"।' 
आसन :: स्वागत कर्ता आसन या उसका प्रतीक (कुश या पुष्प आदि) हाथ में लेकर निम्न मन्त्र बोलें। भावना करें कि वर को श्रेष्ठता का आधार-स्तर प्राप्त हो। हमारे स्नेह में उसका स्थान बने। 
ॐ विष्टरो, विष्टरो, विष्टरः प्रतिगृह्यताम्। [पा.गृ.सू.1.3.6] 
वर कन्या के पिता के हाथ से विष्टर (कुश या पुष्प आदि) लेकर कहें :- 
"ॐ प्रतिगृह्णामि"। [पा.गृ.सू1.3.7] 
उसे बिछाकर बैठ जाए, इस क्रिया के साथ निम्न मन्त्र बोला जाए :- 
ॐ वष्मोर्ऽस्मि समानानामुद्यतामिव सूयर्ः। 
इमन्तमभितिष्ठामि, यो मा कश्चाभिदासति॥ [पा.गृ.सू०.1.3.8]
पाद्य :- स्वागतकत्तार् पैर धोने के लिए छोटे पात्र में जल लें। भावना करें कि ऋषियों के आदर्शों के अनुरूप सद्गृहस्थ बनने की दिशा में बढ़ने वाले पैर पूजनीय हैं। 
कन्यादाता कहें :- ॐ पाद्यं, पाद्यं, पाद्यं, प्रतिगृह्यताम्। [पा.गृ.सू.1.3.6]
वर कहे :- ॐ प्रतिगृह्णामि। [पा.गृ.सू.1.3.7]
भावना करें कि आदर्शों की दिशा में चरण बढ़ाने की उमंग इष्टदेव बनाये रखें। पद प्रक्षालन की क्रिया के साथ यह मन्त्र बोला जाए। 
ॐ विराजो दोहोऽसि, विराजो दोहमशीय मयि, पाद्यायै विराजो दोहः। [पा.गृ.सू.1.3.12] 
अर्घ्य :: स्वागत कर्ता  चन्दन युक्त सुगन्धित जल पात्र में लेकर भावना करे कि सत्यपुरुषार्थ में लगने का संस्कार वर के हाथों में जाग्रत् करने हेतु अर्घ्य दे रहे हैं। 
कन्यादाता कहे :- ॐ अर्घो, अर्घो, अर्घः प्रतिगृह्यताम्। [ पा.गृ.सू.1.3.6] 
जल पात्र स्वीकार करते हुए वर कहे :- ॐ प्रतिगृह्णामि। [पा.गृ.सू.1.3.7] 
भावना करें कि सुगन्धित जल सत्पुरुषार्थ के संस्कार दे रहा है। जल से हाथ धोयें। 
क्रिया के साथ निम्न मन्त्र बोला जाए :-
ॐ आपःस्थ युष्माभिः, सवार्न्कामानवाप्नवानि। 
ॐ समुद्रं वः प्रहिणोमि, स्वां योनिमभिगच्छत। 
अरिष्टाअस्माकं वीरा, मा परासेचि मत्पयः। [पा.गृ.सू.1.3.13-14] 
आचमन :- स्वागत कर्ता आचमन के लिए जल पात्र प्रस्तुत करें। भावना करें कि वर-श्रेष्ठ अतिथि का मुख उज्ज्वल रहे, उसकी वाणी उसका व्यक्तित्व तदनुरूप बने।
कन्यादाता कहे :- ॐ आचमनीयम्, आचमीयनम्, आचमीनयम्, प्रतिगृह्यताम्
वर कहे :- ॐ प्रतिगृह्णामि। [पा.गृ.सू.1.3.6] 
भावना करें कि मन, बुद्धि और अन्तःकरण तक यह भाव बिठाने का प्रयास कर रहे हैं। तीन बार आचमन करें। यह मन्त्र बोला जाए :- 
ॐ आमागन् यशसा, स सृज वचर्सा। 
तं मा कुरु प्रियं प्रजानामधिपतिं, पशूनामरिष्टिं तनूनाम् [पा.गृ.सू.1.3.15] 
नैवेद्य :- एक पात्र में दूध, दही, शकर्रा (मधु) और तुलसीदल डाल कर रखें। स्वागतकर्त्ता वह पात्र हाथ में लें। भावना करें कि वर की श्रेष्ठता बनाये रखने योग्य सात्विक, सुसंस्कारी और स्वास्थ्यवधर्क आहार उन्हें सतत प्राप्त होता रहे। 
कन्यादाता कहे :- ॐ मधुपकोर्, मधुपकोर्, मधुपर्कः प्रतिगृह्यताम्।[ पा.गृ.सू.1.3.6] 
वर पात्र स्वीकार करते हुए कहे :- ॐ प्रतिगृह्णामि। 
वर मधुपर्क का पान करे। भावना करें कि अभक्ष्य के कुसंस्कारों से बचने, सत्पदार्थों से सुसंस्कार अजिर्त करते रहने का उत्तरदायित्व स्वीकार रहे हैं। 
पान करते समय यह मन्त्र बोला जाए :- 
ॐ यन्मधुनो मधव्यं परम रूपमन्नाद्यम्। 
तेनाहं मधुनो मधव्येन परमेण, रूपेणान्नाद्येन परमो मधव्योऽन्नादोऽसानि॥[पा.गृ.सू.1.3.20] 
तत्पश्चात् जल से वर हाथ-मुख धोए। स्वच्छ होकर अगले क्रम के लिए बैठे। इसके बाद चन्दन धारण कराएँ। यदि यज्ञोपवीत धारण पहले नहीं कराया गया है, तो यज्ञोपवीत प्रकरण के आधार पर संक्षेप में उसे सम्पन्न कराया जाए। इसके बाद क्रमशः कलशपूजन, नमस्कार, षोडशोपचार पूजन, स्वस्तिवाचन, रक्षाविधान आदि सामान्य क्रम करा लिए जाएँ। रक्षा-विधान के बाद संस्कार का विशेष प्रकरण चालू किया जाए।
विवाह घोषणा :: यह संस्कृत भाषा की शब्दावली है, जिसमें वर-कन्या के गोत्र पिता-पितामह आदि का उल्लेख और घोषणा है कि यह दोनों अब विवाह सम्बन्ध में आबद्ध होते हैं। इनका साहचर्य धर्म-संगत जन साधारण की जानकारी में घोषित किया हुआ माना जाए। बिना घोषणा के गुपचुप चलने वाले दाम्पत्य स्तर के प्रेम सम्बन्ध, नैतिक, धामिर्क एवं कानूनी दृष्टि से अवांछनीय माने गये हैं। जिनके बीच दाम्पत्य सम्बन्ध हो, उसकी घोषणा सवर्साधारण के समक्ष की जानी चाहिए। समाज की जानकारी से जो छिपाया जा रहा हो, वही व्यभिचार है। घोषणापूवर्क विवाह सम्बन्ध में आबद्ध होकर वर-कन्या धर्म परम्परा का पालन करते हैं।
स्वस्ति श्रीमन्नन्दनन्दन चरणकमल भक्ति सद् विद्या विनीतनिजकुलकमलकलिकाप्रकाशनैकभास्कार सदाचार सच्चरित्र सत्कुल सत्प्रतिष्ठा गरिष्ठस्य ...गोत्रस्य...महोदयस्य प्रपोत्रः ...महोदयस्य पोत्र...महोदयस्य पुत्रः॥
महोदयस्य प्रपौत्री...महोदयस्य पौत्री...महोदसस्य पुत्री प्रयतपाणिः शरणं प्रपद्ये। 
स्वस्ति संवादेषूभयोवृर्द्धिवर्रकन्ययोश्चिरंजीविनौ भूयास्ताम्।
मङ्गलाष्टक :: विवाह घोषणा के बाद, सस्वर मङ्गलाष्टक मन्त्र बोलें जाएँ। इन मन्त्रों में सभी श्रेष्ठ शक्तियों से मङ्गलमय वातावरण, मङ्गलमय भविष्य के निमार्ण की प्रार्थना की जाती है। पाठ के समय सभी लोग भावनापूर्वक वर-वधू के लिए मङ्गल कामना करते रहें। एक स्वयं सेवक उनके ऊपर पुष्पों की वर्षा करता रहे।
ॐ मत्पंकजविष्टरो हरिहरौ, वायुमर्हेन्द्रोऽनलः। 
चन्द्रो भास्कर वित्तपाल वरुण, प्रताधिपादिग्रहाः; 
प्रद्यम्नो नलकूबरौ सुरगजः, चिन्तामणिः कौस्तुभः; 
स्वामी शक्तिधरश्च लाङ्गलधरः, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥1॥
गङ्गा गोमतिगोपतिगर्णपतिः, गोविन्दगोवधर्नौ; 
गीता गोमयगोरजौ गिरिसुता, गङ्गाधरो गौतमः।
गायत्री गरुडो गदाधरगया, गम्भीरगोदावरी; 
गन्धवर्ग्रहगोपगोकुलधराः कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥2॥
नेत्राणां त्रितयं महत्पशुपतेः अग्नेस्तु पादत्रयं, 
तत्तद्विष्णुपदत्रयं त्रिभुवने, ख्यातं च रामत्रयम्। 
गङ्गावाहपथत्रयं सुविमलं, वेदत्रयं ब्राह्मणम्, 
संध्यानां त्रितयं द्विजैरभिमतं, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥3॥
बाल्मीकिः सनकः सनन्दनमुनिः, व्यासोवसिष्ठो भृगुः, 
जाबालिजर्मदग्निरत्रिजनकौ, गर्गोऽ गिरा गौतमः। 
मान्धाता भरतो नृपश्च सगरो, धन्यो दिलीपो नलः, 
पुण्यो धमर्सुतो ययातिनहुषौ, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥4॥
गौरी श्रीकुलदेवता च सुभगा, कद्रूसुपणार्शिवाः, 
सावित्री च सरस्वती च सुरभिः, सत्यव्रतारुन्धती। 
स्वाहा जाम्बवती च रुक्मभगिनी, दुःस्वप्नविध्वंसिनी, 
वेला चाम्बुनिधेः समीनमकरा, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥5॥
गङ्गा सिन्धु सरस्वती च यमुना, गोदावरी नमर्दा, 
कावेरी सरयू महेन्द्रतनया, चमर्ण्वती वेदिका।
शिप्रा वेत्रवती महासुरनदी, ख्याता च या गण्डकी, 
पूर्णाः पुण्यजलैः समुद्रसहिताः, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥6॥
लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा, 
धन्वन्तरिश्चन्द्रमा, गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो, रम्भादिदेवांगनाः। 
अश्वः सप्तमुखः सुधा हरिधनुः, शंखो विषं चाम्बुधे, 
रतनानीति चतुदर्श प्रतिदिनं, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥7॥
ब्रह्मा वेदपतिः शिवः पशुपतिः, सूयोर् ग्रहाणां पतिः, 
शुक्रो देवपतिनर्लो नरपतिः, स्कन्दश्च सेनापतिः। 
विष्णुयर्ज्ञपतियर्मः पितृपतिः, तारापतिश्चन्द्रमा, 
इत्येते पतयस्सुपणर्सहिताः, कुवर्न्तु वो मङ्गलम्॥8॥
परस्पर उपहार :: वर पक्ष की ओर से कन्या को और कन्या पक्ष की ओर से वर का वस्त्र-आभूषण भेंट किये जाने की परम्परा है। यह कार्य श्रद्धानुरूप पहले ही हो जाता है। वर-वधू उन्हें पहनाकर ही संस्कार में बैठते हैं। यहाँ प्रतीक रूप से पीले दुपट्टे एक-दूसरे को भेंट किये जाएँ। यही ग्रन्थि बन्धन के भी काम आ जाते हैं। आभूषण पहिनाना हो, तो अँगूठी या मङ्गलसूत्र जैसे शुभ-चिह्नों तक ही सीमित रहना चाहिए। दोनों पक्ष भावना करें कि एक-दूसरे का सम्मान बढ़ाने, उन्हें अलंकृत करने का उत्तरदायितव समझने और निभाने के लिए संकल्पित हो रहे हैं। 
नीचे लिखे मन्त्र के साथ परस्पर उपहार दिये जाएँ :-
ॐ परिधास्यै यशोधास्यै, दीघार्युत्वाय जरदष्टिरस्मि। 
शतं च जीवामि शरदः, पुरूचीरायस्पोषमभि संव्ययिष्ये। [पा.गृ.सू. 2.6.20] 
पुष्पोहार (माल्यापर्ण) वर-वधू एक-दूसरे को अपने अनुरूप स्वीकार करते हुए, पुष्प मालाएँ अपिर्त करते हैं। हृदय से वरण करते हैं। भावना करें कि देव शक्तियों और सत्पुरुषों के आशीर्वाद से वे परस्पर एक दूसरे के गले के हार बनकर रहेंगे। 
निम्न मन्त्रोच्चार के साथ पहले कन्या वर को फिर वर-कन्या को माला पहनायें :-
ॐ यशसा माद्यावापृथिवी, यशसेन्द्रा बृहस्पती। 
यशो भगश्च मा विदद्, यशो मा प्रतिपद्यताम्। [पा.गृ.सू. 2.6.21; 1.9.27] 
हस्तपीत करण :: कन्यादान करने वाले कन्या के हाथों में हल्दी लगाते हैं। हरिद्रा मङ्गलसूचक है। अब तक बालिका के रूप में यह लड़की रही। अब यह गृहलक्ष्मी का उत्तरदायित्व वहन करेगी, इसलिए उसके हाथों को पीतवर्ण-मङ्गलमय बनाया जाता है। उसके माता-पिता ने लाड़-प्यार से पाला, उसके हाथों में कोई कठोर कत्तर्व्य नहीं सौंपा। अब उसे अपने हाथों को नव-निमार्ण के अनेक उत्तरदायित्व सँभालने को तैयार करना है, अतएव उन्हें पीतवर्ण माङ्गलिक-लक्ष्मी का प्रतीक-सृजनात्मक होना चाहिए। पीले हाथ करते हुए कन्या परिवार के लोग उस बालिका को यही मौन शिक्षण देते हैं कि उसे आगे सृजन शक्ति के रूप में प्रकट होना है और इसके लिए इन कोमल हाथों को अधिक उत्तरदायी, मजबूत और माङ्गलिक बनाना है।
क्रिया और भावना :: कन्या दोनों हथेलियाँ सामने कर दे। कन्यादाता गीली हल्दी उस पर मन्त्र के साथ मलें। भावना करें कि देव सान्निध्य में इन हाथों को स्वाथर्परता के कुसंस्कारों से मुक्त कराते हुए त्याग परमार्थ के संस्कार जाग्रत् किये जा रहे हैं।
निम्न मन्त्रोच्चार करें  :-  
ॐ अहिरिव भोगैः पयेर्ति बाहुँ, ज्याया हेतिं परिबाधमानः। 
हस्तघ्नो विश्वा वयुनानि विद्वान्, पुमान् पुमा सं परिपातु विश्वतः। [29.51]
कन्यादान-गुप्तदान :: कन्यादान के समय कुछ अंशदान देने की प्रथा है। आटे की लोई में छिपाकर कुछ धन कन्यादान के समय दिया जाता है। दहेज का यही स्वरूप है। बच्ची के घर से विदा होते समय उसके अभिभावक किसी आवश्यकता के समय काम आने के लिए उपहार स्वरूप कुछ धन देते हैं, पर होता वह गुप्त ही है। अभिभावक और कन्या के बीच का यह निजी उपहार है। दूसरों को इसके सम्बन्ध में जानने या पूछने की कोई आवश्यकता नहीं। दहेज के रूप में क्या दिया जाना चाहिए, इस सम्बन्ध में ससुराल वालों को कहने या पूछने का कोई अधिकार नहीं। न उसके प्रदशर्न की आवश्यकता है, क्यों कि गरीब-अमीर अपनी स्थिति के अनुसार जो दे, वह चर्चा का विषय नहीं बनना चाहिए, उसके साथ निन्दा-प्रशंसा नहीं जुड़नी चाहिए। एक-दूसरे का अनुकरण करने लगें, प्रतिस्पर्द्धा पर उतर आएँ, तो इससे अनर्थ ही होगा। कन्या-पक्ष पर अनुचित दबाव पड़ेगा और वर-पक्ष अधिक न मिलने पर अप्रसन्न होने की धृष्टता करने लगेगा। इसलिए कन्यादान के साथ कुछ धनदान का विधान तो है, पर दूरर्दशी ऋषियों ने लोगों की स्वाथर्परता एवं दुष्टता की सम्भावना को ध्यान में रखते हुए यह नियम बना दिया है कि जो कुछ भी दहेज दिया जाए, वह सर्वथा गुप्त हो, उस पर किसी को चर्चा करने का अधिकार न हो। आटे में साधारणतया एक रुपया इस दहेज प्रतीक के लिए पयार्प्त है। यह धातु का लिया जाए और आटे के गोले के भीतर छिपाकर रखा जाए।
कन्यादान का अर्थ :: अभिभावकों के उत्तरदायित्वों का वर के ऊपर, ससुराल वालों के ऊपर स्थानान्तरण होना। अब तक माता-पिता कन्या के भरण-पोषण, विकास, सुरक्षा, सुख-शान्ति, आनन्द-उल्लास आदि का प्रबंध करते थे, अब वह प्रबन्ध वर और उसके कुटुम्बियों को करना होगा। कन्या नये घर में जाकर विरानेपन का अनुभव न करने पाये, उसे स्नेह, सहयोग, सद्भाव की कमी अनुभव न हो, इसका पूरा ध्यान रखना होगा। कन्यादान स्वीकार करते समय-पाणिग्रहण की जिम्मेदारी स्वीकार करते समय, वर तथा उसके अभिभावकों को यह बात भली प्रकार अनुभव कर लेनी चाहिए कि उन्हें उस उत्तरदायित्व को पूरी जिम्मेदारी के साथ निबाहना है। कन्यादान का अर्थ यह नहीं कि जिस प्रकार कोई सम्पत्ति, किसी को बेची या दान कर दी जाती है, उसी प्रकार लड़की को भी एक सम्पत्ति समझकर किसी न किसी को चाहे जो उपयोग करने के लिए दे दिया है। हर मनुष्य की एक स्वतन्त्र सत्ता एवं स्थिति है। कोई मनुष्य किसी मनुष्य को बेच या दान नहीं कर सकता। फिर चाहे वह पिता ही क्यों न हो। व्यक्ति के स्वतन्त्र अस्तित्व एवं अधिकार से इनकार नहीं किया जा सकता, न उसे चुनौती दी जा सकती है। लड़की हो या लड़का अभिभावकों को यह अधिकार नहीं कि वे उन्हें बेचें या दान करें। ऐसा करना तो बच्चे के स्वतन्त्र व्यक्तित्व के तथ्य को ही झुठलाना हो जाएगा। 
विवाह उभयपक्षीय समझौता है, जिसे वर और वधू दोनों ही पूरी ईमानदारी और निष्ठा के साथ निर्वाह कर सफल बनाते हैं। यदि कोई किसी को खरीदी या बेची सम्पत्ति के रूप में देखें और उस पर पशुओं जैसा स्वामित्व अनुभव करें या व्यवहार करें, तो यह मानवता के मूलभूत अधिकारों का हनन करना ही होगा। कन्यादान का यह तात्पर्य कदापि नहीं, उसका प्रयोजन इतना ही है कि कन्या के अभिभावक बालिका के जीवन को सुव्यवस्थित, सुविकसित एवं सुख-शान्तिमय बनाने की जिम्मेदारी को वर तथा उसके अभिभावकों पर छोड़ते हैं, जिसे उन्हें मनोयोगपूवर्क निबाहना चाहिए। पराये घर में पहुँचने पर कच्ची उम्र की अनुभवहीन भावुक बालिका को अखरने वाली मनोदशा में होकर गुजरना पड़ता है। इसलिए इस आरम्भिक सन्धिवेला में तो विशेष रूप से वर पक्ष वालों को यह प्रयास करना चाहिए कि हर दृष्टि से वधू को अधिक स्नेह, सहयोग मिलता रहे। कन्या पक्ष वालों को भी यह नहीं सोच लेना चाहिए कि लड़की के पीले हाथ कर दिये, कन्यादान हो गया, अब तो उन्हें कुछ भी करना या सोचना नहीं है। उन्हें भी लड़की के भविष्य को उज्ज्वल बनाने में योगदान देते रहना है। क्रिया और भावना-कन्या के हाथ हल्दी से पीले करके माता-पिता अपने हाथ में कन्या के हाथ, गुप्तदान का धन और पुष्प रखकर सङ्कल्प बोलते हैं और उन हाथों को वर के हाथों में सौंप देते हैं। वह इन हाथों को गंभीरता और जिम्मेदारी के साथ अपने हाथों को पकड़कर स्वीकार-शिरोधार्य करता है। भावना करें कि कन्या वर को सौंपते हुए उसके अभिभावक अपने समग्र अधिकार को सौंपते हैं। कन्या के कुल गोत्र अब पितृ परम्परा से नहीं, पति परम्परा के अनुसार होंगे। कन्या को यह भावनात्मक पुरुषार्थ करने तथा पति को उसे स्वीकार करने या निभाने की शक्ति देवशक्तियाँ प्रदान कर रही हैं। इस भावना के साथ कन्यादान का सङ्कल्प बोला जाए। सङ्कल्प पूरा होने पर सङ्कल्प कर्ता  कन्या के हाथ वर के हाथ में सौंप दें।
अद्येति...नामाहं...नाम्नीम् इमां कन्यां/भगिनीं सुस्नातां यथाशक्ति अलंकृतां, गन्धादि - अचिर्तां, वस्रयुगच्छन्नां, प्रजापति दैवत्यां, शतगुणीकृत, ज्योतिष्टोम-अतिरात्र-शतफल-प्राप्तिकामोऽहं...नाम्ने, विष्णुरूपिणे वराय, भरण-पोषण-आच्छादन-पालनादीनां, स्वकीय उत्तरदायित्व-भारम्, अखिलं अद्य तव पतनीत्वेन, तुभ्यं अहं सम्प्रददे। 
वर उन्हें स्वीकार करते हुए कहे :- ॐ स्वस्ति।
गोदान :: गौ पवित्रता और परमार्थ परायणता की प्रतीक है। कन्या पक्ष वर को ऐसा दान दें, जो उन्हें पवित्रता और परमार्थ की प्रेरणा देने वाला हो। सम्भव हो, तो कन्यादान के अवसर पर गाय दान में दी जा सकती है। वह कन्या के व उसके परिवार के लोगों के स्वास्थ्य की दृष्टि से उपयुक्त भी है। आज की स्थिति में यदि गौ देना या लेना असुविधाजनक हो, तो उसके लिए कुछ धन देकर गोदान की परिपाटी को जीवित रखा जा सकता है। क्रिया और भावना-कन्यादान करने वाले हाथ में सामग्री लें। भावना करें कि वर-कन्या के भावी जीवन को सुखी समुन्नत बनाने के लिए श्रद्धापूवर्क श्रेष्ठ दान कर रहे हैं। मन्त्रोच्चार के साथ सामग्री वर के हाथ में दें।
ॐ माता रुद्राणां दुहिता वसूनां, स्वसादित्यानाममृतस्य नाभिः। 
प्र नु वोचं चिकितुषे जनाय मा, गामनागामदितिं वधिष्ट॥ 
[ऋ. 8.10.1.15; पा.गृ.सू.1.3.27] 
मर्यादाकरण :: कन्यादान-गोदान के बाद कन्यादाता वर से सत् पुरुषों और देव शक्तियों की साक्षी में मर्यादा की विनम्र अपील करता है। वर उसे स्वीकार करता है। कन्या का उत्तरदायित्व वर को सौंपा गया है। ऋषियों द्वारा निधार्रित अनुशासन विशेष लक्ष्य के लिए हैं। अधिकार पाकर उस मयार्दा को भूलकर मनमाना आचरण न किया जाए। धर्म, अर्थ और काम की दिशा में ऋषि प्रणीत मयार्दा का उल्लंघन अधिकार के नशे में न किया जाए। यह निवेदन किया जाता है, जिसे वर प्रसन्नतापूवर्क स्वीकार करता है।
क्रिया और भावना :: कन्यादान करने वाले अपने हाथ में जल, पुष्प, अक्षत लें। भावना करें कि वर को मयार्दा सौंप रहे हैं। वर मयार्दा स्वीकार करें, उसके पालन के लिए देव शक्तियों के सहयोग की कामना करे।
ॐ गौरीं कन्यामिमां पूज्य! यथाशक्तिविभूषिताम्। 
गोत्राय शमर्णे तुभ्यं, दत्तां देव समाश्रय॥ 
धमर्स्याचरणं सम्यक्, क्रियतामनया सह। 
धमेर् चाथेर् च कामे च, यत्त्वं नातिचरेविर्भो॥ 
वर कहें :- नातिचरामि।
पाणिग्रहण :: वर द्वारा मर्यादा स्वीकारोक्ति के बाद कन्या अपना हाथ वर के हाथ में सौंपे और वर अपना हाथ कन्या के हाथ में सौंप दे। इस प्रकार दोनों एक दूसरे का पाणिग्रहण करते हैं। यह क्रिया हाथ से हाथ मिलाने जैसी होती है। मानों एक दूसरे को पकड़कर सहारा दे रहे हों। कन्यादान की तरह यह वर-दान की क्रिया तो नहीं होती, फिर भी उस अवसर पर वर की भावना भी ठीक वैसी होनी चाहिए, जैसी कि कन्या को अपना हाथ सौंपते समय होती है। वर भी यह अनुभव करें कि उसने अपने व्यक्तित्व का अपनी इच्छा, आकांक्षा एवं गतिविधियों के संचालन का केन्द्र इस वधू को बना दिया और अपना हाथ भी सौंप दिया। दोनों एक दूसरे को आगे बढ़ाने के लिए एक दूसरे का हाथ जब भावनापूर्वक समाज के सम्मुख पकड़ लें, तो समझना चाहिए कि विवाह का प्रयोजन पूरा हो गया।
क्रिया और भावना :: निम्न मन्त्र के साथ कन्या अपना हाथ वर की ओर बढ़ाये, वर उसे अँगूठा सहित (समग्र रूप से) पकड़ ले। भावना करें कि दिव्य वातावरण में परस्पर मित्रता के भाव सहित एक-दूसरे के उत्तरदायित्व स्वीकार कर रहे हैं।
ॐ ये दैषि मनसा दूरं, दिशोऽ नुपवमानो वा। 
हिरण्यपणोर् वै कणर्ः, स त्वा मन्मनसां करोतु असौ॥ [पा.गृ.सू.1.4.15] 
ग्रन्थिबन्धन :: वर-वधू द्वारा पाणिग्रहण एकीकरण के बाद समाज द्वारा दोनों को एक गाँठ में बाँध दिया जाता है। दुपट्टे के छोर बाँधने का अर्थ है-दोनों के शरीर और मन से एक संयुक्त इकाई के रूप में एक नई सत्ता का आविर्भाव होना। अब दोनों एक-दूसरे के साथ पूरी तरह बँधे हुए हैं। ग्रन्थिबन्धन में धन, पुष्प, दूर्वा, हरिद्रा और अक्षत यह पाँच चीजें भी बाँधते हैं। 
पैसा इसलिए रखा जाता है कि धन पर किसी एक का अधिकार नहीं रहेगा। जो कमाई या सम्पत्ति होगी, उस पर दोनों की सहमति से योजना एवं व्यवस्था बनेगी। ‍
पुष्प परस्पर प्रेम और महक-सुगंधी का प्रतीक है। पुष्प का अर्थ है, हँसते-खिलते रहना। एक-दूसरे को सुगन्धित बनाने के लिए यश फैलाने और प्रशंसा करने के लिए तत्पर रहें। कोई किसी का दूसरे के आगे न तो अपमान करे और न तिरस्कार।  
दूर्वा का अर्थ है कि कभी निजीर्व न होने वाली प्रेम भावना। दूर्वा का जीवन तत्त्व नष्ट नहीं होता, सूख जाने पर भी वह पानी डालने पर हरी हो जाती है। इसी प्रकार दोनों के मन में एक-दूसरे के लिए अजस्र प्रेम और आत्मीयता बनी रहे। चन्द्र-चकोर की तरह एक-दूसरे पर अपने को न्यौछावर करते रहें। अपना कष्ट कम और साथी का कष्ट बढ़कर मानें, अपने सुख की अपेक्षा साथी के सुख का अधिक ध्यान रखें। अपना आन्तरिक प्रेम एक-दूसरे पर उड़ेलते रहें। 
हरिद्रा का अर्थ है आरोग्य, एक-दूसरे के शारीरिक, मानसिक स्वास्थ्य को सुविकसित करने का प्रयतन करें। ऐसा व्यवहार न करें, जिससे साथी का स्वास्थ्य खराब होता हो या मानसिक उद्वेग पैदा होता हो। 
अक्षत, सामूहिक-सामाजिक विविध-विध उत्तरदायित्वों का स्मरण कराता है। कुटुम्ब में कितने ही व्यक्ति होते हैं। उन सबका समुचित ध्यान रखना, सभी को सँभालना संयुक्त पति-पत्नी का परम पावन कत्तर्व्य है। ऐसा न हो कि एक-दूसरे को तो प्रेम करें, पर परिवार के लोगों की उपेक्षा करने लगें। इसी प्रकार परिवार से बाहर भी जन मानस के सेवा की जिम्मेदारी हर भावनाशील मनुष्य पर रहती है। ऐसा न हो कि दो में से कोई किसी को अपने व्यक्तिगत स्वार्थ सहयोग तक ही सीमित कर ले, उसे समाज सेवा की सुविधा न दे। इस दिशा में लगने वाले समय व धन का विरोध करे। अक्षत इसी का संकेत करता है कि आप दोनों एक-दूसरे के लिए ही नहीं बने हैं, वरन् समाजसेवा का व्रत एवं उत्तरदायित्व भी आप लोगों के ग्रन्थिबन्धन में एक महत्त्वपूर्ण लक्ष्य के रूप में विद्यमान है। इस प्रकार दूर्वा, पुष्प, हरिद्रा, अक्षत और पैसा इन पाँचों को रखकर दोनों का ग्रन्थिबन्धन किया जाता है और यह आशा की जाती है कि वे जिन लक्ष्यों के साथ आपस में बँधे हैं, उन्हें आजीवन निरन्तर स्मरण रखे रहेंगे। ‍
ग्रन्थिबन्धन, आचार्य या प्रतिनिधि या कोई मान्य व्यक्ति करें। दुपट्टे के छोर एक साथ करके उसमें मंगल-द्रव्य रखकर गाँठ बाँध दी जाए। भावना की जाए कि मंगल द्रव्यों के मंगल संस्कार सहित देव शक्तियों के समथर्न तथा स्नेहियों की सद्भावना के संयुक्त प्रभाव से दोनों इस प्रकार जुड़ रहे हैं, जो सदा जुड़े रहकर एक-दूसरे की जीवन लक्ष्य यात्रा में पूरक बनकर चलेंगे। ऐसा करते वक्त निम्न मंत्रोचार करें :-
ॐ समंजन्तु विश्वेदेवाः, समापो हृदयानि नौ। 
सं मातरिश्वा सं धाता, समुदेष्ट्री दधातु नौ॥ [ऋ.10.85.47;  पा.गृ.सू. 1.4.14]
वर-वधू की प्रतिज्ञाएँ :: किसी भी महत्त्वपूर्ण पद ग्रहण के साथ शपथ ग्रहण समारोह भी अनिवार्य रूप से जुड़ा रहता है। कन्यादान, पाणिग्रहण एवं ग्रन्थि-बन्धन हो जाने के साथ वर-वधू द्वारा और समाज द्वारा दाम्पत्य सूत्र में बँधने की स्वीकारोक्ति हो जाती है। इसके बाद अग्नि एवं देव-शक्तियों की साक्षी में दोनों को एक संयुक्त इकाई के रूप में ढालने का क्रम चलता है। इस बीच उन्हें अपने कर्त्तव्य धर्म का महत्त्व भली प्रकार समझना और उसके पालन का संकल्प लेना चाहिए। इस दिशा में पहली जिम्मेदारी वर की होती है। अस्तु, पहले वर तथा बाद में वधू को प्रतिज्ञाएँ कराई जाती हैं।
वर-वधू को आचार्य एक-एक करके प्रतिज्ञाएँ व्याख्या-अर्थ सहित समझाएँ।
वर की प्रतिज्ञाएँ :: 
धमर्पतनीं मिलित्वैव, ह्येकं जीवनामावयोः। 
अद्यारम्भ यतो मे त्वम्, अर्द्धांगिनीति घोषिता॥1॥ 
आज से धर्मपत्नी को अर्द्धांगिनी घोषित करते हुए, उसके साथ अपने व्यक्तित्व को मिलाकर एक नये जीवन की सृष्टि करता हूँ। अपने शरीर के अंगों की तरह धर्मपत्नी का ध्यान रखूँगा।
स्वीकरोमि सुखेन त्वां, गृहलक्ष्मीमहन्ततः। 
मन्त्रयित्वा विधास्यामि, सुकायार्णि त्वया सह॥2॥ 
प्रसन्नतापूर्वक गृहलक्ष्मी का महान अधिकार सौंपता हूँ और जीवन के निधार्रण में उनके परामर्श को महत्त्व दूँगा।
रूप-स्वास्थ्य-स्वभावान्तु, गुणदोषादीन् सवर्तः। 
रोगाज्ञान-विकारांश्च, तव विस्मृत्य चेतसः॥3॥ 
रूप, स्वास्थ्य, स्वभावगत गुण दोष एवं अज्ञानजनित विकारों को चित्त में नहीं रखूँगा, उनके कारण असन्तोष व्यक्त नहीं करूँगा। स्नेहपूर्वक सुधारने या सहन करते हुए आत्मीयता बनाये रखूँगा।
सहचरो भविष्यामि, पूणर्स्नेहः प्रदास्यते। 
सत्यता मम निष्ठा च, यस्याधारं भविष्यति॥4॥ 
पत्नी का मित्र बनकर रहूँगा और पूरा-पूरा स्नेह देता रहूँगा। इस वचन का पालन पूरी निष्ठा और सत्य के आधार पर करूँगा।
यथा पवित्रचित्तेन, पातिव्रत्य त्वया धृतम्। 
तथैव पालयिष्यामि, पतनीव्रतमहं ध्रुवम्॥5॥ 
पत्नी के लिए जिस प्रकार पतिव्रत की मर्यादा कही गयी है, उसी दृढ़ता से स्वयं पतनीव्रत धर्म का पालन करूँगा। चिन्तन और आचरण दोनों से ही पर नारी से वासनात्मक सम्बन्ध नहीं जोडूँगा।
गृहस्याथर्व्यवस्थायां, मन्त्रयित्वा त्वया सह। 
संचालनं करिष्यामि, गृहस्थोचित-जीवनम्॥6॥ 
गृह व्यवस्था में धर्म-पत्नी को प्रधानता दूँगा। आमदनी और खर्च का क्रम उसकी सहमति से करने की गृहस्थोचित जीवनचयार् अपनाऊँग।
समृद्धि-सुख-शान्तीनां, रक्षणाय तथा तव। 
व्यवस्थां वै करिष्यामि, स्वशक्तिवैभवादिभि॥7॥ 
धमर्पत्नी की सुख-शान्ति तथा प्रगति-सुरक्षा की व्यवस्था करने में अपनी शक्ति और साधन आदि को पूरी ईमानदारी से लगाता रहूँगा।
यतनशीलो भविष्यामि, सन्मागर्ंसेवितुं सदा। 
आवयोः मतभेदांश्च, दोषान्संशोध्य शान्तितः॥8॥ 
अपनी ओर से मधुर भाषण और श्रेष्ठ व्यवहार बनाये रखने का पूरा-पूरा प्रयतन करूँगा। मतभेदों और भूलों का सुधार शान्ति के साथ करूँगा। किसी के सामने पतनी को लाञ्छित-तिरस्कृत नहीं करूँगा।
भवत्यामसमथार्यां, विमुखायाञ्च कमर्णि। 
विश्वासं सहयोगञ्च, मम प्राप्स्यसि त्वं सदा॥9॥ 
पत्नी के असमर्थ या अपने कर्त्तव्य से विमुख हो जाने पर भी अपने सहयोग और कर्त्तव्य पालन में रत्ती भर भी कमी न रखूँगा।
कन्या की प्रतिज्ञाएँ ::
स्वजीवनं मेलयित्वा, भवतः खलु जीवने। 
भूत्वा चाधार्ंगिनी नित्यं, निवत्स्यामि गृहे सदा॥1॥ 
अपने जीवन को पति के साथ संयुक्त करके नये जीवन की सृष्टि करूँगी। इस प्रकार घर में हमेशा सच्चे अर्थों में अर्द्धांगिनी बनकर रहूँगी।
शिष्टतापूवर्कं सवैर्ः, परिवारजनैः सह। 
औदायेर्ण विधास्यामि, व्यवहारं च कोमलम्॥2॥ 
पति के परिवार के परिजनों को एक ही शरीर के अंग मानकर सभी के साथ शिष्टता बरतूँगी, उदारतापूवर्क सेवा करूँगी, मधुर व्यवहार करूँगी।
त्यक्त्वालस्यं करिष्यामि, गृहकायेर् परिश्रमम्। 
भतुर्हर्षर्ं हि ज्ञास्यामि, स्वीयामेव प्रसन्नताम्॥3॥ 
आलस्य को छोड़कर परिश्रमपूवर्क गृह कार्य करूँगी। इस प्रकार पति की प्रगति और जीवन विकास में समुचित योगदान करूँगी।
श्रद्धया पालयिष्यामि, धमर्ं पातिव्रतं परम्। 
सवर्दैवानुकूल्येन, पत्युरादेशपालिका॥4॥ 
पतिव्रत धर्म का पालन करूँगी, पति के प्रति श्रद्धा-भाव बनाये रखकर सदैव उनके अनूकूल रहूँगी। कपट-दुराव न करूँगी, निदेर्शों के अविलम्ब पालन का अभ्यास करूँगी।
सुश्रूषणपरा स्वच्छा, मधुर-प्रियभाषिणी। 
प्रतिजाने भविष्यामि, सततं सुखदायिनी॥5॥ 
सेवा, स्वच्छता तथा प्रियभाषण का अभ्यास बनाये रखूँगी। ईर्ष्या, कुढ़न आदि दोषों से बचूँगी और सदा प्रसन्नता देने वाली बनकर रहूँगी।
‍मितव्ययेन गाहर्स्थ्य-सञ्चालने हि नित्यदा। 
प्रयतिष्ये च सोत्साहं, तवाहमनुगामिनी॥6॥ 
मितव्ययी बनकर फिजूलखर्ची से बचूँगी। पति के असमर्थ हो जाने पर भी गृहस्थ के अनुशासन का पालन करूँगी।
देवस्वरूपो नारीणां, भत्तार् भवति मानवः। 
मत्वेति त्वां भजिष्यामि, नियता जीवनावधिम्॥7॥ 
नारी के लिए पति, देव स्वरूप होता है :- यह मानकर मतभेद भुलाकर, सेवा करते हुए जीवन भर सक्रिय रहूँगी, कभी भी पति का अपमान न करूँगी।
पूज्यास्तव पितरो ये, श्रद्धया परमा हि मे। 
सेवया तोषयिष्यामि, तान्सदा विनयेन च॥8॥ 
जो पति के पूज्य और श्रद्धा पात्र हैं, उन्हें सेवा द्वारा और विनय द्वारा सदैव सन्तुष्ट रखूँगी।
विकासाय सुसंस्कारैः, सूत्रैः सद्भाववद्धिर्भिः। 
परिवारसदस्यानां, कौशलं विकसाम्यहम्॥9॥ 
परिवार के सदस्यों में सुसंस्कारों के विकास तथा उन्हें सद्भावना के सूत्रों में बाँधे रहने का कौशल अपने अन्दर विकसित करूँगी।
7 VOWS-OATHS TAKEN BY THE BRIDE AND GROOM AT THE TIME OF HINDU MARRIAGE हिन्दू विवाह में वर-वधू द्वारा लिये गये सात वचन ::
तीर्थव्रतोद्यापनयज्ञ दानं मया सह त्वं यदि कान्तकुर्या:।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद वाक्यं प्रथमं कुमारी॥1॥ 
कन्या कहती है कि हे स्वामि! तीर्थ, व्रत, उद्यापन, यज्ञ, दान आदि सभी शुभ कर्म तुम मेरे साथ ही करोगे तो मैं तुम्हारे वाम अंग में आ सकती हूँ।
The bride wishes to be assured and says that she will come by his left side if he promised to attend Tirth-pilgrimage, fasting, opening of fast, Yagy, Dan-charity-donations and all pious activities along with her. 
हव्यप्रदानैरमरान् पितृश्चं कव्यं प्रदानैर्यदि पूजयेथा:।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं द्वितीयकम्॥2॥ 
कन्या वर से कहती है कि यदि तुम हव्य देकर देवताओं को और कव्य देकर पितरों की पूजा करोगे तब ही मैं तुम्हारे वाम अंग में आ सकती हूँ अर्थात पत्नी बन सकती हूँ। 
The bride wants assurance that the groom will perform prayers Yagy-Hawan-Shraddh, devoted to the ancestors and Pitr-Manes and that she be part of it. 
कुटुम्बरक्षाभरंणं यदि त्वं कुर्या: पशूनां परिपालनं च।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं तृतीयम्॥3॥ 
कन्या वर से कहती है कि यदि तुम मेरी तथा परिवार की रक्षा करो तथा घर के पालतू पशुओं का पालन करो तो मैं तुम्हारे वाम अंग में आ सकती हूँ यानी पत्नी बन सकती हूँ।
The bride tells the groom she will be on her side only if assures to protect her and her family and that he will protect-nurture the animals. 
आयं व्ययं धान्यधनादिकानां पृष्टवा निवेशं प्रगृहं निदध्या:।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं चतुर्थकम्॥4॥ 
कन्या वर से कहती है कि यदि तुम धन-धान्य आदि का आय-व्यय मेरी सहमति से करो तो मैं तुम्हारे वाग अंग में आ सकती हूँ अर्थात् पत्नी बन सकती हूँ। 
The bride asks the groom that he will seeks her consent in spending and earning if he desires her to be his wife.
देवालयारामतडागकूपं वापी विदध्या:यदि पूजयेथा:।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं पंचमम्॥5॥ 
कन्या वर से कहती है कि यदि तुम यथा शक्ति देवालय, बाग, कूआं, तालाब, बावड़ी बनवाकर पूजा करोगे तो मैं तुम्हारे वाग अंग में आ सकती हूँ, अर्थात् पत्नी बन सकती हूँ।
The bride wishes to be assured that she be consented beforehand should the groom decide to contribute towards the erection of a Temple, creation of a garden, digging of a well or performing of religious rituals.
देशान्तरे वा स्वपुरान्तरे वा यदा विदध्या:क्रयविक्रये त्वम्।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं षष्ठम्॥6॥ 
कन्या वर से कहती है कि यदि तुम अपने नगर में या विदेश में या कहीं भी जाकर व्यापार या नौकरी करोगे और घर-परिवार का पालन-पोषण करोगे तो मैं तुम्हारे वाग अंग में आ सकती हूँ यानी पत्नी बन सकती हूँ।
The bride requests that her consent be obtain should the groom decides to conduct business at home or abroad. 
न सेवनीया परिकी यजाया त्वया भवेभाविनि कामनीश्च।
वामांगमायामि तदा त्वदीयं जगाद कन्या वचनं सप्तम्॥7॥ 
कन्या वर से कहती है यदि तुम जीवन में कभी पराई स्त्री को स्पर्श नहीं करोगे तो मैं तुम्हारे वाम अंग में आ सकती हूँयानी पत्नी बन सकती हूँ। 
The bride requests that at no time should the groom’s affection grow lesser towards her and that his actions adhere strictly to Divine Laws. From here on she requests him to regard every female as his mother, sister or daughter.
अपने जीवन को पति के साथ संयुक्त करके नये जीवन की सृष्टि करूँगी। इस प्रकार घर में हमेशा सच्चे अर्थों में अर्द्धांगिनी बनकर रहूँगी। पति के परिवार के परिजनों को एक ही शरीर के अंग मानकर सभी के साथ शिष्टता बरतूँगी, उदारतापूवर्क सेवा करूँगी, मधुर व्यवहार करूँगी। आलस्य को छोड़कर परिश्रमपूवर्क गृह कार्य करूँगी। इस प्रकार पति की प्रगति और जीवन विकास में समुचित योगदान करूँगी। पतिव्रत धर्म का पालन करूँगी, पति के प्रति श्रद्धा-भाव बनाये रखकर सदैव उनके अनूकूल रहूँगी। कपट-दुराव न करूँगी, निदेर्शों के अविलम्ब पालन का अभ्यास करूँगी। सेवा, स्वच्छता तथा प्रियभाषण का अभ्यास बनाये रखूँगी। ईर्ष्या, कुढ़न आदि दोषों से बचूँगी और सदा प्रसन्नता देने वाली बनकर रहूँगी।मितव्ययी बनकर फिजूलखर्ची से बचूँगी। पति के असमर्थ हो जाने पर भी गृहस्थ के अनुशासन का पालन करूँगी। नारी के लिए पति, देव स्वरूप होता है :- यह मानकर मतभेद भुलाकर, सेवा करते हुए जीवन भर सक्रिय रहूँगी, कभी भी पति का अपमान न करूँगी। जो पति के पूज्य और श्रद्धा पात्र हैं, उन्हें सेवा द्वारा और विनय द्वारा सदैव सन्तुष्ट रखूँगी। परिवार के सदस्यों में सुसंस्कारों के विकास तथा उन्हें सद्भावना के सूत्रों में बाँधे रहने का कौशल अपने अन्दर विकसित करूँगी।
शास्त्रों के अनुसार पत्नी का स्थान पति के वाम अंग की ओर यानी बाएं हाथ की ओर रहता है। विवाह से पूर्व कन्या को पति के सीधे हाथ यानी दाएं हाथ की ओर बिठाया जाता है और विवाह के बाद जब कन्या वर की पत्नी बन जाती है, जब वह बाएं हाथ की ओर बिठाया जाता है।
प्रायश्चित होम :: गायत्री मन्त्र की आहुति के पश्चात् पाँच आहुतियाँ प्रायश्चित होम की अतिरिक्त रूप से दी जाती है। वर और कन्या दोनों के हाथ में हवन सामग्री दी जाती है। प्रायश्चित होम की आहुतियाँ देते समय यह भावना दोनों के मन में आनी चाहिए कि दाम्पत्य जीवन में बाधक जो भी कुसंस्कार अब तक मन में रहे हों, उन सब को स्वाहा किया जा रहा है। किसी से गृहस्थ के आदर्शों के उल्लंघन करने की कोई भूल हुई हो, तो उसे अब एक स्वप्न जैसी बात समझकर विस्मरण कर दिया जाए। इस प्रकार की भूल के कारण कोई किसी को न तो दोष दे, न सन्देह की दृष्टि से देखे। इसी प्रकार कोई अन्य नशेबाजी जैसा दुर्व्यसन रहा हो या स्वभाव में कठोरता, स्वाथर्परता, अहंकार जैसी कोई त्रुटि रही हो, तो उसका त्याग कर दिया जाए। साथ ही, उन भूलों का प्रायश्चित करते हुए भविष्य में कोई ऐसी भूल न करने का संकल्प भी करना है, जो दाम्पत्य जीवन की प्रगति में बाधा उत्पन्न करे।
वर-वधू हवन सामग्री से आहुति करें। भावना करें कि प्रायश्चित आहुति के साथ पूर्व दुष्कृत्यों की धुलाई हो रही है। स्वाहा के साथ आहुति डालें, "इदं न मम" के साथ हाथ जोड़कर नमस्कार करें। 
ॐ त्वं नो अग्ने वरुणस्य विद्वान्, देवस्य हेडो अव यासिसीष्ठाः। 
यजिष्ठो वह्नितमः शोशुचानो, विश्वा द्वेषा सि प्र मुमुग्ध्यस्मत् स्वाहा। 
इदमग्नीवरुणाभ्यां इदं न मम॥ [21.3]
ॐ स त्वं नो अग्नेऽवमो भवोती, नेदिष्ठो अस्या ऽ उषसो व्युष्टौ। 
अव यक्ष्व नो वरुण रराणो, वीहि मृडीक सुहवो न ऽ एधि स्वाहा। 
इदमग्नीवरुणाभ्यां इदं न मम॥ [21.4]
ॐ अयाश्चाग्नेऽस्य, नभिशस्तिपाश्च, सत्यमित्वमयाऽ असि। 
अया नो यज्ञं वहास्यया, नो धेहि भेषज स्वाहा। 
इदमग्नये अयसे इदं न मम। [का.श्रौ.सू.25.1.11] 
 ॐ ये ते शतं वरुण ये सहस्रं, यज्ञियाः पाशा वितता महान्तः, 
तेभिनोर्ऽअद्य सवितोत विष्णुः, विश्वे मुञ्चन्तु मरुतः स्वकार्ः स्वाहा। 
इदं वरुणायसवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वकेर्भ्यश्च इदं न मम।
[का.श्रौ. सू.25.1.11] 
ॐ उदुत्तमं वरुण पाशमस्मदवाधमं, विमध्यम श्रथाय। 
अथा वयमादित्य व्रते तवानागसो, अदितये स्याम स्वाहा। 
इदं वरुणायादित्यायादितये च इदं न मम। [12.12]
शिलारोहण :: शिलारोहण के द्वारा पत्थर पर पैर रखते हुए प्रतिज्ञा करते हैं कि जिस प्रकार अंगद ने अपना पैर जमा दिया था, उसी तरह हम पत्थर की लकीर की तरह अपना पैर उत्तरदायित्वों को निबाहने के लिए जमाते हैं। यह धर्मकृत्य खेल-खिलौने की तरह नहीं किया जा रहा, जिसे एक मखौल समझकर तोड़ा जाता रहे, वरन् यह प्रतिज्ञाएँ पत्थर की लकीर की तरह अमिट बनी रहेंगी, ये चट्टान की तरह अटूट एवं चिरस्थाई रखी जायेंगी।
मन्त्र बोलने के साथ वर-वधू अपने दाहिने पैर को शिला पर रखें, भावना करें कि उत्तरदायित्वों के निवार्ह करने तथा बाधाओं को पार करने की शक्ति हमारे संकल्प और देव अनुग्रह से मिल रही है। 
ॐ आरोहेममश्मानम् अश्मेव त्वं स्थिरा भव। 
अभितिष्ठ पृतन्यतोऽ, वबाधस्व पृतनायतः॥ [पा.गृ.सू.1.7.1]
लाजाहोम :: वर-कन्या द्वारा किये जाने वाला इस होम जिसमें में लाई या खील का हवन किया जाता है। 
ॐ अयर्मणं देवं कन्या अग्निमयक्षत। 
स नोऽअयर्मा देवः प्रेतो मुञ्चतु, मा पतेः स्वाहा। इदम् अयर्म्णे अग्नये इदं न मम॥ 
ॐ इयं नायुर्पब्रूते लाजा नावपन्तिका। 
आयुष्मानस्तु मे पतिरेधन्तां, ज्ञातयो मम स्वाहा। इदम् अग्नये इदं न मम॥ 
ॐ इमाँल्लाजानावपाम यग्नौ, समृद्धिकरणं तव। मम तुभ्यं च संवननं, तदग्निरनुमन्यताम य स्वाहा। इदं अग्नये इदं न मम॥ [पारस्कर ग्रह सूत्र पार 1.6.2]
परिक्रमा मन्त्र ::  
ॐ तुभ्यमग्ने पयर्वहन्त्सूयार्ं वहतु ना सह। 
पुनः पतिभ्यो जायां दा, अग्ने प्रजया सह॥[ऋ.1o.85.38; पा.गृ.सू०.1.7.3]
प्रायश्चित आहुति के बाद लाजाहोम और यज्ञाग्नि की परिक्रमा (भाँवर) का मिला-जुला क्रम चलता है। लाजाहोम के लिए कन्या का भाई एक थाली में खील (भुना हुआ धान) लेकर पीछे खड़ा हो। एक मुट्टी खील अपनी बहिन को दे। कन्या उसे वर को सौंप दे। वर उसे आहुति मन्त्र के साथ हवन कर दे। इस प्रकार तीन बार किया जाए। कन्या तीनों बार भाई के द्वारा दिये हुए खील को अपने पति को दे, वह तीनों बार हवन में अपर्ण कर दे। लाजाहोम में भाई के घर से अन्न (खील के रूप में) बहिन को मिलता है, उसे वह अपने पति को सौंप देती है। कहती है बेशक मेरे व्यक्तिगत उपयोग के लिए पिता के घर से मुझे कुछ मिला है, पर उसे मैं छिपाकर अलग से नहीं रखती, आपको सौंपती हूँ।अलगाव या छिपाव का भाव कोई मन में न आए, इसलिए जिस प्रकार पति कुछ कमाई करता है, तो पत्नी को सौंपता है, उसी प्रकार पत्नी भी अपनी उपलब्धियों को पति के हाथ में सौंपती है। 
परिक्रमा (भाँवर-फेरे) :: पति-पत्नी अग्नि की परिक्रमा करें। बायें से दायें की ओर चलें। पहली चार परिक्रमाओं में कन्या आगे रहे और वर पीछे। चार परिक्रमा हो जाने पर लड़का आगे हो जाए और लड़की पीछे। परिक्रमा के समय परिक्रमा मन्त्र बोला जाए तथा हर परिक्रमा पूरी होने पर एक-एक आहुति वर-वधू गायत्री मन्त्र से करते चलें, इसका  तात्पर्य है- घर-परिवार के कार्यों में लड़की का नेतृत्व रहेगा, उसके परामर्श को महत्त्व दिया जाएगा, वर उसका अनुसरण करेगा। बाहर के कार्यों में वर नेतृत्व करता है और नारी उसका अनुसरण करती है। भावना क्षेत्र में नारी आगे है, कर्म क्षेत्र में पुरुष। दोनों पक्ष अपने-अपने स्थान पर महत्त्वपूर्ण हैं। कुल मिलाकर नारी का वचर्स्व, पद, गौरव एवं वजन बड़ा बैठता है। इसलिए उसे चार परिक्रमा करने और नर को तीन परिक्रमा करने का अवसर दिया जाता है। शास्त्रों में नर से पहला स्थान नारी को मिला है। सीताराम, राधेश्याम, लक्ष्मीनारायण, उमा-महेश आदि युग्मों में पहले नारी का नाम है, पीछे नर का।
 शिलारोहण के बाद वर-वधू खड़े-खड़े गायत्री मन्त्र से एक आहुति समर्पित करें। अब मन्त्र के साथ परिक्रमा करें। वधू आगे, वर पीछे चलें। एक परिक्रमा पूरी होने पर लाजाहोम की एक आहुति करें। आहुति करके दूसरी परिक्रमा पहले की तरह मन्त्र बोलते हुए करें। इसी प्रकार लाजाहोम की दूसरी आहुति करके तीसरी परिक्रमा तथा तीसरी आहुति करके चौथी परिक्रमा करें। इसके बाद गायत्री मन्त्र की आहुति देते हुए तीन परिक्रमाएँ वर को आगे करके परिक्रमा मन्त्र बोलते हुए कराई जाएँ। आहुति के साथ भावना करें कि बाहर यज्ञीय ऊर्जा तथा अंतःकरण में यज्ञीय भावना तीव्रतर हो रही है। परिक्रमा के साथ भावना करें कि यज्ञीय अनुशासन को केन्द्र मानकर, यज्ञाग्नि को साक्षी करके आदर्श दाम्पत्य के निवार्ह का संकल्प कर रहे हैं।
सप्तपदी :: भाँवरें फिर लेने के उपरान्त सप्तपदी की जाती है। सात बार वर-वधू साथ-साथ कदम से कदम मिलाकर सैनिकों की तरह आगे बढ़ते हैं। सात चावल की ढेरी या कलावा बँधे हुए सकोरे रख दिये जाते हैं, इन लक्ष्य-चिह्नों को पैर लगाते हुए दोनों एक-एक कदम आगे बढ़ते हैं, रुक जाते हैं और फिर अगला कदम बढ़ाते हैं। इस प्रकार सात कदम बढ़ाये जाते हैं। प्रत्येक कदम के साथ एक-एक मन्त्र बोला जाता है।
पहला कदम अन्न के लिए, दूसरा बल के लिए, तीसरा धन के लिए, चौथा सुख के लिए, पाँचवाँ परिवार के लिए, छठवाँ ऋतुचर्या के लिए और सातवाँ मित्रता के लिए उठाया जाता है। विवाह होने के उपरान्त पति-पत्नी को मिलकर सात कायर्क्रम अपनाने पड़ते हैं। उनमें दोनों का उचित और न्याय संगत योगदान रहे, इसकी रूपरेखा सप्तपदी में निधार्रित की गयी है।
(1). अन्न वृद्धि के लिए पहली साक्षी-पहला चरण :: 
ॐ एको विष्णुजर्गत्सवर्ं, व्याप्तं येन चराचरम्। 
हृदये यस्ततो यस्य, तस्य साक्षी प्रदीयताम्॥ 
ॐ इष एकपदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥1॥
प्रथम कदम अन्न वृद्धि के लिए है। आहार स्वास्थ्यवर्धक हो, घर में चटोरेपन को कोई स्थान न मिले। रसोई में जो बने, वह ऐसा हो कि स्वास्थ्य रक्षा का प्रयोजन पूरा करे, भले ही वह स्वादिष्ट न हो। अन्न का उत्पादन, अन्न की रक्षा, अन्न का सदुपयोग जो कर सकता है, वही सफल गृहस्थ है। अधिक पका लेना, जूठन छोड़ना, बतर्न खुले रखकर अन्न की चूहों से बबार्दी कराना, मिचर्-मसालो की भरमार उसे तमोगुणी बना देना, स्वच्छता का ध्यान न रखना, आदि बातों से आहार पर बहुत खर्च करते हुए भी स्वास्थ्य नष्ट होता है, इसलिए दाम्पत्य जीवन का उत्तरदायित्व यह है कि आहार की सात्त्विकता का समुचित ध्यान रखा जाए।
(2). बल वृद्धि के लिए दूसरी साक्षी-दूसरा चरण ::
ॐ जीवात्मा परमात्मा च, पृथ्वी आकाशमेव च। 
सूयर्चन्द्रद्वयोमर्ध्ये, तस्य साक्षी प्रदीयताम्॥
ॐ ऊजेर् द्विपदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥2॥
दूसरा कदम शारीरिक और मानसिक बल की वृद्धि के लिए है। व्यायाम, परिश्रम, उचित एवं नियमित आहार-विहार से शरीर का बल स्थिर रहता है। अध्ययन एवं विचार-विमर्श से मनोबल बढ़ता है। जिन प्रयतनों से दोनों प्रकार के बल बढें, दोनों अधिक समर्थ, स्वस्थ एवं सशक्त बनें-उसका उपाय सोचते रहना चाहिए।
(3). धन वृद्धि के लिए तीसरी साक्षी-तीसरा चरण ::
ॐ त्रिगुणाश्च त्रिदेवाश्च, त्रिशक्तिः सत्परायणाः। 
लोकत्रये त्रिसन्ध्यायाः, तस्य साक्षी प्रदीयताम्॥ 
ॐ रायस्पोषाय त्रिपदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥3॥
तीसरा कदम धन की वृद्धि के लिए है। अर्थ व्यवस्था बजट बनाकर चलाई जाए। अपव्यय में कानी कौड़ी भी नष्ट न होने पाए। उचित कार्यों में कंजूसी न की जाए- फैशन, व्यसन, शेखीखोरी आदि के लिए पैसा खर्च न करके उसे पारिवारिक उन्नति के लिए सँभालकर, बचाकर रखा जाए। उपार्जन के लिए पति-पत्नी दोनों ही प्रयतन करें। पुरुष बाहर जाकर कृषि, व्यवसाय, नौकरी आदि करते हैं, तो स्त्रियाँ सिलाई, धुलाई, सफाई आदि करके इस तरह की कमाई करती हैं। उपार्जन पर जितना ध्यान रखा जाता है, खर्च की मर्यादाओं का भी वैसा ही ध्यान रखते हुए घर की अर्थव्यवस्था सँभाले रहना दाम्पत्य जीवन का अनिवार्य कत्तर्व्य है।
(4). सुख वृद्धि के लिए चौथी साक्षी-चौथा चरण ::
ॐ चतुर्मुखस्ततो ब्रह्मा, चत्वारो वेदसंभवाः। 
चतुयुर्गाः प्रवतर्न्ते, तेषां साक्षी प्रदीयताम्॥
ॐ मायो भवाय चतुष्पदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥4॥
चौथा कदम सुख की वृद्धि के लिए है। विश्राम, मनोरंजन, विनोद, हास-परिहास का ऐसा वातावरण रखा जाए कि गरीबी में भी अमीरी का आनन्द मिले। दोनों प्रसन्नचित्त रहें। मुस्कराने की आदत डालें, हँसते-हँसाते जिन्दगी काटें। चित्त को हलका रखें, 'सन्तोषी सदा सुखी' की नीति अपनाएँ।
(5). प्रजा पालन के लिए पाँचवी साक्षी-पाँचवाँ चरण ::
ॐ पंचमे पंचभूतानां, पंचप्राणैः परायणाः। 
तत्र दशर्नपुण्यानां, साक्षिणः प्राणपंचधाः॥ 
ॐ प्रजाभ्यां पंचपदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥5॥
पाँचवाँ कदम परिवार पालन का है। छोटे बड़े सभी के साथ समुचित व्यवहार रखा जाए। आश्रित पशुओं एवं नौकरों को भी परिवार माना जाए, इस सभी आश्रितों की समुचित देखभाल, सुरक्षा, उन्नति एवं सुख-शान्ति के लिए सदा सोचने और करने में लापरवाही न बरती जाए।
(6). ऋतु व्यवहार के लिए छठवीं साक्षी-छठवाँ चरण ::
ॐ षष्ठे तु षड्ऋतूणां च, षण्मुखः स्वामिकातिर्कः। 
षड्रसा यत्र जायन्ते, कातिर्केयाश्च साक्षिणः॥  
ॐ ऋतुभ्यः षट्ष्पदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥6॥
छठा कदम ऋतुचर्या का है। सन्तानोत्पादन एक स्वाभाविक वृत्ति है, इसलिए दाम्पत्य जीवन में उसका भी एक स्थान है, पर उस सम्बन्ध में मयार्दाओं का पूरी कठोरता एवं सतर्कता से पालन किया जाए, क्योंकि असंयम के कारण दोनों के स्वास्थ्य का सर्वनाश होने की आशंका रहती है, गृहस्थ में रहकर भी ब्रह्मचर्य का समुचित पालन किया जाए। दोनों एक दूसरे का भी सहयोगी मित्र की दृष्टि से देखें, कामुकता के सर्वनाशी प्रसंगों को जितना सम्भव हो, दूर रखा जाए। सन्तान उत्पन्न करने से पूर्व हजार बार विचार करें कि अपनी स्थिति सन्तान को सुसंस्कृत बनाने योग्य है या नहीं। उस मर्यादा में सन्तान उत्पन्न करने की जिम्मेदारी वहन करें।
(7). मित्रता वृद्धि के लिए सातवीं साक्षी-सातवाँ चरण ::
ॐ सप्तमे सागराश्चैव, सप्तद्वीपाः सपवर्ताः। 
येषां सप्तषिर्पतनीनां, तेषामादशर्साक्षिणः॥ 
ॐ सखे सप्तपदी भव सा मामनुव्रता भव। 
विष्णुस्त्वानयतु पुत्रान् विन्दावहै, बहूँस्ते सन्तु जरदष्टयः॥7॥ 
[पा.गृ.सू. 1.8.1-2; आ.गृ.सू.1.7.19]
सातवाँ कदम मित्रता को स्थिर रखने एवं बढ़ाने के लिए है। दोनों इस बात पर बारीकी से विचार करते रहें कि उनकी ओर से कोई त्रुटि तो नहीं बरती जा रही है, जिसके कारण साथी को रुष्ट या असंतुष्ट होने का अवसर आए। दूसरा पक्ष कुछ भूल भी कर रहा हो, तो उसका उत्तर कठोरता, कर्कशता से नहीं, वरन् सज्जनता, सहृदयता के साथ दिया जाना चाहिए, ताकि उस महानता से दबकर साथी को स्वतः ही सुधरने की अन्तः प्रेरणा मिले। बाहर के लोगों के साथ, दुष्टों के साथ दुष्टता की नीति किसी हद तक अपनाई जा सकती है, पर आत्मीयजनों का हृदय जीतने के लिए उदारता, सेवा, सौजन्य, क्षमा जैसे शस्त्र की काम में लाये जाने चाहिए।
सप्तपदी में सात कदम बढ़ाते हुए इन सात सूत्रों को हृदयंगम करना पड़ता है। इन आदर्शों और सिद्धान्तों को यदि पति-पत्नी द्वारा अपना लिया जाए और उसी मार्ग पर चलने के लिए कदम से कदम बढ़ाते हुए अग्रसर होने की ठान ली जाए, तो दाम्पत्य जीवन की सफलता में कोई सन्देह ही नहीं रह जाता।
तत्पश्चात वर-वधू खड़े हों। 
प्रत्येक कदम बढ़ाने से पहले देव शक्तियों की साक्षी का मन्त्र बोला जाता है, उस समय वर-वधू हाथ जोड़कर ध्यान करें। उसके बाद चरण बढ़ाने का मन्त्र बोलने पर पहले दायाँ कदम बढ़ाएँ। इसी प्रकार एक-एक करके सात कदम बढ़ाये जाएँ। भावना की जाए कि योजनाबद्ध-प्रगतिशील जीवन के लिए देव साक्षी में संकल्पित हो रहे हैं, संकल्प और देव अनुग्रह का संयुक्त लाभ जीवन भर मिलता रहेगा।
आसन परिवतर्न :: सप्तपदी के पश्चात् आसन परिवतर्न करते हैं। तब तक वधू दाहिनी ओर थी अर्थात् बाहरी व्यक्ति जैसी स्थिति में थी। अब सप्तपदी होने तक की प्रतिज्ञाओं में आबद्ध हो जाने के उपरान्त वह घर वाली अपनी आत्मीय बन जाती है, इसलिए उसे बायीं ओर बैठाया जाता है। बायें से दायें लिखने का क्रम है। बायाँ प्रथम और दाहिना द्वितीय माना जाता है। सप्तपदी के बाद अब पत्नी को प्रमुखता प्राप्त हो गयी। लक्ष्मी-नारायण्, उमा-महेश, सीता-राम, राधे-श्याम आदि नामों में पत्नी को प्रथम, पति को द्वितीय स्थान प्राप्त है। दाहिनी ओर से वधू का बायीं ओर आना, अधिकार हस्तांतरण है। बायीं ओर के बाद पत्नी गृहस्थ जीवन की प्रमुख सूत्रधार बनती है।
ॐ इह गावो निषीदन्तु, इहाश्वा इह पूरुषाः। 
इहो सहस्रदक्षिणो यज्ञ, इह पूषा निषीदतु॥ [पा.गृ.सू.1.8.10] 
पाद प्रक्षालन :: आसन परिवतर्न के बाद गृहस्थाश्रम के साधक के रूप में वर-वधू का सम्मान पाद प्रक्षालन करके किया जाता है। कन्या पक्ष की ओर प्रतिनिधि स्वरूप कोई दम्पति या अकेले व्यक्ति पाद प्रक्षालन करे। पाद प्रक्षालीन करने वालों का पवित्रीकरण-सिंचन किया जाए। हाथ में हल्दी, दूवार्, थाली में जल लेकर प्रक्षालन करें। प्रथम मन्त्र के साथ तीन बार वर-वधू के पैर पखारें, फिर दूसरे मन्त्र के साथ यथा श्रद्धा भेंट दें। 
ॐ या ते पतिघ्नी प्रजाध्नी पशुघ्नी, गृहघ्नी यशोघ्नी निन्दिता। 
तनूजार्रघ्नीं ततऽएनांकरोमि, सा जीयर् त्वां मया सह॥ [पा.गृ.सू.1.11] 
ॐ ब्रह्मणा शालां निमितां, कविभिनिर्मितां मिताम्। 
इन्द्राग्नी रक्षतां शालाममृतौ सोम्यं सदः॥ [अथर्ववेद 9.3.19]
ध्रुव-सूर्य ध्यान :: ध्रुव तारा सौरमण्डल की तुलना में स्थिर है। अन्य सब तारागण गतिशील रहते हैं, पर ध्रुव अपने निश्चित स्थान पर ही स्थिर रहता है। अन्य तारे उसकी परिक्रमा करते हैं। ध्रुव दर्शन का अर्थ है :- दोनों पति-पत्नी अपने-अपने परम पवित्र कर्त्तव्यों पर उसी तरह दृढ़ रहेंगे, जैसे कि ध्रुव तारा स्थिर है। कुछ कारण उत्पन्न होने पर भी इस आदर्श से विचलित न होने की प्रतिज्ञा को निभाया जाए, व्रत को पाला जाए और संकल्प को पूरा किया जाए। ध्रुव स्थिर चित्त रहने की ओर, अपने कर्त्तव्यों पर दृढ़ रहने की प्रेरणा देता है। इसी प्रकार सूर्य की अपनी प्रखरता, तेजस्विता, महत्ता सदा स्थिर रहती है। वह अपने निधार्रित पथ-मार्ग पर ही चलता है, यही भावना पति-पत्नी करें।
सूर्य ध्यान (दिन में) :: 
ॐ तच्चक्षुदेर्वहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्। 
पश्येम शरदः शतं, जीवेम शरदः शतं, शृणुयाम शरदः शतं, प्रब्रवाम शरदः शतमदीनाः, स्याम शरदः शतं, भूयश्च शरदः शतात्॥ [36.24]
ध्रुव ध्यान (रात में) :: 
ॐ ध्रुवमसि ध्रुवं त्वा पश्यामि, ध्रुवैधि पोष्ये मयि। 
मह्यं त्वादात् बृहस्पतिमर्यापत्या, प्रजावती सञ्जीव शरदः शतम्॥ [पा.गृ.सू.1.8.19] 
शपथ आश्वासन ::  पति-पत्नी एक दूसरे के सिर पर हाथ रखकर समाज के सामने शपथ लेते हैं, एक आश्वासन देकर अन्तिम प्रतिज्ञा करते हैं कि वे निस्संदेह निश्चित रूप से एक-दूसरे को आजीवन ईमानदार, निष्ठावान् और वफादार रहने का विश्वास दिलाते हैं। 
ॐ मम व्रते ते हृदयं दधामि, मम चित्तमनुचित्तं ते अस्तु। 
मम वाचमेकमना जुषस्व, प्रजापतिष्ट्वा नियुनक्तु मह्यम्॥  [पा.गृ.सू.1.8.8] 
सुमङ्गली-सिन्दूरदान :: मन्त्र के साथ वर अँगूठी से वधू की माँग में सिन्दूर तीन बार लगाए। भावना करें कि मैं वधू के सौभाग्य को बढ़ाने वाला सिद्ध होउ :- 
ॐ सुमंगलीरियं वधूरिमा समेत पश्यत। 
सौभाग्यमस्यै दत्त्वा याथास्तं विपरेतन। 
सुभगा स्त्री सावित्र्याास्तव सौभाग्यं भवतु॥ [पा.गृ.सू.1.8.9] 
मङ्गल तिलक :: वधू वर को मंगल तिलक करे। भावना करे कि पति का सम्मान करते हुए गौरव को बढ़ाने वाली सिद्ध होउ :-
ॐ स्वस्तये वायुमुपब्रवामहै, सोमं स्वस्ति भुवनस्य यस्पतिः। 
बृहस्पतिं सवर्गणं स्वस्तये, स्वस्तयऽ आदित्यासो भवन्तु नः॥ [ऋ.5.51.12]  
इसके पश्चात् स्विष्टकृत होम, पूणार्हुति, वसोधार्रा, आरती, घृत-अवघ्राण, भस्म धारण, क्षमा प्रार्थना आदि कृत्य सम्पन्न करें। अभिषेक सिञ्चन वर-कन्या को बिठाकर कलश का जल लेकर उनका सिंचन किया जाए। भावना की जाए कि जो सुसंस्कार बोये गये हैं, उन्हें दिव्यजल से सिंचित किया जा रहा है। सबके सद्भाव से उनका विकास होगा और सफलता-कुशलता के कल्याणप्रद सुफल उनमें लगेंगे। 
पुष्प वर्षा के रूप में सभी अपनी शुभकामनाएँ-आशीर्वाद प्रदान करें :- 
गणपतिः गिरिजा वृषभध्वजः, षण्मुखो नन्दीमुखडिमडिमा। 
मनुज-माल-त्रिशूल-मृगत्वचः, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥1॥ 
रविशशी-कुज इन्द्र-जगत्पतिः, भृगुज-भानुज-सिन्धुज-केतवः। 
उडुगणा-तिथि-योग च राशयः, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥2॥ 
वरुण-इन्द्र कुबेर-हुताशनाः, यम-समीरण-वारण-कुंजरा:। 
सुरगणाः सुराश्च महीधराः, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥3॥ 
सुरसरी-रविनन्दिनि-गोमती, सरयुतामपि सागर-घघर्रा। 
कनकयामयि-गण्डकि-नमर्दा, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥4॥ 
हरिपुरी-मथुरा च त्रिवेणिका, बदरि-विष्णु-बटेश्वर-कौशला। 
मय-गयामपि-ददर्र-द्वारका, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥5॥ 
भृगुमुनिश्च पुलस्ति च अंगिरा, कपिलवस्तु-अगस्त्य च नारदः। 
गुरुवशिष्ठ-सनातन-जैमिनी, प्रतिदिनं कुशलं वरकन्ययोः॥6॥ 
ऋग्वेदोऽथ यजुवेर्दः, सामवेदो ह्यथवर्णः। रक्षन्तु चतुरो वेदा, यावच्चन्द्रदिवाकरौ॥
इसके बाद विसजर्न और आशीवचर्न के पुष्प प्रदान कर कृत्य समाप्त किया जाए। 
पाणिग्रहण :: The essence of marriage is described in Ved (वेद). The procedure & rituals (कर्मकाण्ड) are described in Ved, pertaining to different kinds of marriages. There is a series of rituals followed by sacred Shloks, Mantr, Vedic Rhymes which have their cosmic impact over the couple throughout their lives if uttered properly. All scriptures describes these events with references to the marriage of Bhagwan Shri Ram and Mata Sita, Bhagwan Shiv and Parvati. Some of the sacred rhymes are given below:
इन सभी रीति-रिवाज़ो में विवाह मंत्रों-कर्मकाण्ड का उपयोग किया जाता है। 
इहेमाविन्द्र सं नुद चक्रवाकेव दम्पती। 
प्रजयौनौ स्वस्तकौ विस्वमायुर्व्यऽशनुताम्॥1[अथर्ववेद]
हे देवराज इंद्र! आप इस नवविवाहित जोड़े को इस तरह साथ लाये जैसे चक्रवका पक्षियों की जोड़ी रहती है, वे वैवाहिक जीवन का आनंद लें और ये संतान की प्राप्ति के साथ-साथ एक पूर्ण सुखमय जीवन जियें। 
O Indr, the king of heavens! May you bring together this newly married couple in the same manner as a pair of Chakr Vaak birds; let them enjoy marital bliss and along with their progeny, live a full life. 
धर्मेच अर्थेच कामेच इमां नातिचरामि।
धर्मेच अर्थेच कामेच इमं नातिचरामि॥2
मैं अपने कर्तव्य में, अपने धन संबंधी मामलो में, अपनी जरूरतों में, मैं हर बात पर जीवन साथी से सलाह लूँगा।[विवाह कर्मकाण्ड] 
I will consult you in every matter pertaining to my duties, finances-monetary dealings and my needs. 
गृभ्णामि ते सुप्रजास्त्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्यथासः।
 भगो अर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यांत्वादुःगार्हपत्याय देवाः॥3
मैं तुम्हारा हाथ पकड़े रखूँगा ताकि हम योग्य बच्चों के माँ-बाप बन सके और हम कभी अलग न हों। मैं इंद्र, वरुण और सवितृ देवताओं से एक अच्छे ग्रहस्थ जीवन का आशीर्वाद माँगता हूँ। 
I hold your hand so that we may have worthy children and may we be blessed to be inseparable. May Indr, Varun and Savita bless me to be an ideal householder with your kindly support. 
सखा सप्तपदा भव, सखायौ सप्तपदा बभूव।
 सख्यं ते गमेयम् सख्यात् ते मायोषम् सख्यान्मे मयोष्ठाः॥4
तुम मेरे साथ सात कदम चल चुके हो, अब हम दोस्त बन गए हैं। 
You have walked seven steps with me; be my friend. We have walked seven steps together; let us be friends. Let me get your friendship. Let me not part from your friendship. May you not part from my friendship.
धैरहं पृथिवीत्वम्, रेतोऽहं रेतोभृत्त्वम्म, नोऽहमस्मि वाक्त्वम्। 
 सामाहमस्मि ऋकृत्वम्, सा मां अनुव्रता भव॥5
मैं आकाश हूँ और तुम पृथ्वी हो, मैं ऊर्जा देता हूँ और तुम ऊर्जा लो. मैं मन हूँ और तुम शब्द हो. मैं संगीत हूँ और तुम गीत हो,  तुम और मैं एक दूसरे का पालन करें। 
I am the sky and you are the earth. I am the giver of energy and you are the receiver. I am the mind and you are the word. I am (Sam) music and you are the song (Rik). You and I follow each other.
चित्तिरा उपबर्हणं चक्षुरा अभ्यञ्जनम्। 
 ध्यौर्भूमिः कोश आसीद्यदयात्सूर्या पतिम्॥6
जब सोमा भगवान् सूर्य ने अपनी पत्नी के रूप में स्वीकार कर लिया तो वह उनके गले में तकिये के समान और आँखों में अंजन के समान लिपट गईं, समा गईं। 
Thought was pillow and the sight the collyrium of the eyes; heaven and earth were her treasure box, when Sury went to her spouse Soma, (not Chandr). [Rig Ved-ऋग्वेद; Bhagwan Marriage of Sury with Som]
गृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्थासः।
भगो अर्यमा सविता पुरंधिर्मह्यं त्वादुर्गार्हपत्याय देवाः॥7
सोमा को भगवान् सूर्य  ने अपनी पत्नी के रूप में स्वीकार करते हुए, लम्बे जीवन की कामना की और कहा कि भग, अर्यमा और सवित्र ने उसे उनको एक पत्नी के रूप में प्रदान किया हैं। 
I accept your hand as husband, for perfect enjoyment with me; may you attain long life. Bhag, Aryma, Savitar and Purnadhi have given you to me to be my wife.  [Rig Ved-ऋग्वेद; Marriage of Bhagwan Sury with Soma]
काश्यप उवाच ::  
ययोतेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव।
सुतं त्वमपि सम्राजं सेव पूरुमवाप्नुहि॥[अभिज्ञान शाकुन्तलम्]
May you be cherished by your husband, as Sarmishtha was cherished by Yadati and may you bear a son, as did Puru, who shall be sovereign of the world.
अभी वेदिं परितः क्लृप्तधिष्ण्याः समिद्वन्तः प्राप्तसंस्तीणदर्भाः।
अपघ्नन्तो दुरितं हव्यगन्धौवैर्तानास्त्वां वह्नयः पावयन्तु॥[अभिज्ञान शाकुन्तलम्]
Let these sacrificial fires, whose places are fixed round the altar, fed with holy wood, having the Durv grass (दूर्व घास) strewn around their margins, removing sin by the perfume of the oblations, purify you.
शुश्रूषस्व गुरुन्कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने; भर्तुर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः। भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भाग्येष्वनुत्सेकिनी; यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याध्यः॥[अभिज्ञान शाकुन्तलम्]
Pay respectful attention to your elders; treat other women of family as your dear friends; should your husband wrong you, let not your resentment lead your disobedience. Be ever courteous towards your servants; not puffed with pride in your fortune. By such behaviour, young women become honoured wives; but perverse wives are the bane of a family. 
अर्थो हि कन्या परकीय एव तामध्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः।
जाते मामायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा॥[अभिज्ञान शाकुन्तलम्]
In truth a daughter is another's property; and having today sent her to her lord, I find my soul has become quite clear as if after restoring a deposit. 
प्रयुक्तपाणिग्रहणं यदब्यद् वधूवरं पुष्यति कान्तिमग्रयाम्।
सांइध्ययोगाद्नयोस्तदानीं किं कथ्यते श्रीरुभयस्य तस्य॥[कुमारसम्भवम्]
When, by the presence of these (Uma and Shiva) other couples, on the eve of their marriage, attain a rare splendour, who could describe the glory of them both? 
प्रदक्षिणप्रक्रमणात् कृशानोर् उदर्चिषस्तन् मिथुनं चकाशे।
मेरोरुपान्तेष्विव वर्तमानम् अन्योन्यसंसक्तमहस्त्रियामम्॥[अग्नि परिक्रमा, कुमारसम्भवम्]
By going round these blazing fire, the couple shone like night and day, clinging each other and revolving round the fringe of mount Meru.
विवाह मंत्र :: 
(1). अनृक्षराः ऋजवः सन्तु पन्था येभिः  सखायो नो वरेयम्।
सम् अर्यमा सं भगो नो नोनीयात् सं जास्पत्य सुयमम् अस्तु देवाः॥
कन्यागृहं गच्छतां तेषां मार्गाः कण्टकशर्करारहिताः ऋजवः सन्तु। यैः मार्गैः अस्माकं सुहृदः गच्छन्ति कन्यायाः पितुः गृहं प्रति। अर्यमा भगश्च अस्मान् सुखेन गमयतु। आवयोः भार्याभर्तृभावः संयक् बद्धोऽस्तु इति प्रार्थ्यते वरेण।
वर अर्यमा और भग देवता से प्रार्थना करता है कि कन्या के घर जाते वक्त वर पक्ष का मार्ग निष्कंटक हो। हमारा मंगलमय सम्बन्ध स्थापित हो जाये। 
Let their path be without thorns and gravels and straight on which path our friends are going to bride’s father’s house. Let Aryma and Bhag make us to reach there without difficulty. Let our wife-husband-ship be well tied. Thus prays the bridegroom.
(2). अभ्रातृघ्नीं वरुण! अपतिघ्नीं बृहस्पते!इन्द्र​! 
अपुत्रघ्नीं लक्ष्म्यं ताम् अस्यै सवितः सुव॥
हे वरुण! हे बृहस्पते! हे इन्द्र! हे सवितः! अभ्रातृघ्नीम्, अपतिघ्नीम्, अपुत्रघ्नीं सर्वां लक्ष्मीञ्च अस्यै वध्वै (कन्यायै) देहि।
O Varun! O Brahaspati! O Indr! O Savita! Let this bride be non-killer of brother, non-killer of husband and non-killer of children and bless her with  Lakshmi (wealth, prosperity).
(3). अघोरचक्षुरपतिघ्नि एधि शिवा पतिभ्यः सुमनाः सुवर्चाः।
जीवसूः देवकामा स्योना शं नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे॥
हे कन्ये! त्वम् सुन्दरनेत्रा भव। अपतिघ्नी भव। पत्ये देवरादिभ्यश्च शुभा भव। समीचीनमनस्का सुवर्चोयुता च भव। जीवति भर्तरि प्रसूः भव। देवतासु यष्टव्यप्रीतियुता भव। सर्वत्र प्रशस्ता भव। अस्माकं द्विपदे चतुष्पदे च सुखकरी भव।
O Virgin! Let thy eyes be beautiful. Let thou be non-murderer of husband. Be auspicious towards husband and brother-in-laws. Be a good-hearted and brilliant. Be deliverer of children when the husband is alive. Be devoted towards Gods by offering oblations. Be excellent in all. Be kind towards our bipeds and quadrupeds.  
(4). इदमहं या त्वयि पतिघ्नी अलक्ष्मिः तां निर्दिशामि।
हे वधु! त्वयि या पतिहननरूपा अलक्ष्मीः तामहं दूरीकरोमि। यथा अस्य​ दर्भस्य निरसनं तथा अलक्ष्म्याः निरसनं भवतु।
O Bride! I wipe out the evil-fortune of husband-killing in you. Let evil-fortune be wiped out like this sacred grass. 
(5). जीवा रुदन्ति विमयन्ते अध्वरे दीर्घाम् अनु प्रसितिं दीधिर्युर्नरः।
वामं पितृभ्यो य इदं समेरिरे मयः पतिभ्यो जनयः परिष्वजे॥
कन्या तद्बन्धुजनो वा हर्षकाले यद्रोदनं कुर्वन्ति ते चिरमुत्तमं भावबन्धं धारयेयुः। 
ते रोदनं न कुर्युः।
Let the bride and her relatives who cry at the time of happiness (at the time of marriage, which is a sacred and happy occasion) be affectionate for a long time and they not cry at all.
(6). व्युक्षत् क्रूरम् उदचन्त्वापः आऽस्यै ब्राह्मणाः स्नपनं हरन्तु। अवीरघ्नीः उदचन्त्वापः।
कन्यायाः स्नानार्थं ब्राह्मणा उदकम् आहरन्तु। तस्मादुदकात् क्रूरता (दोषः) अपगच्छतु। पुत्रहननस्वभावरहिता आपः उद्गच्छन्तु।
Let the Brahmns bring sacred water for bride’s bath. Let the inauspicious vanish from the waters. Let the waters come up with the character of non-killer of children.
(7). अर्यम्णो अग्निं परि यन्तु क्षिप्रं प्रतीक्षन्ता श्वश्रवो देवराश्च।
इदं दर्भेण्वं यथा मण्डलीभूतं तथा आदित्यस्य प्रसादात् विवाहाग्निं परितः मम कन्यायाश्च मातरः भ्रातरश्च मण्डलीभूय तिष्ठन्तु।
Like this Darbhenv (a circular form made with sacred-grass), let all the in-laws (father, mother, brother and sister of the couples) be assembled round the Marriage Sacred Fire with the blessings of Adity.
(8). खेऽनसः खे रथः खे युगस्य शचीपते ।
अपालाम् इन्द्रः त्रिः पूर्त्वी अकरत् सूर्यवर्चसम्॥
हे इन्द्र ! यथा अपालानाम्नीं कन्यां रथस्य अनसः युगस्य च छिद्रेषु अपः निस्सार्य तां सूर्यवर्चस्कां कृतवान् तथा इमामपि वधूं कुरु इति प्रार्थना।
O Indr! Just as you made Apala-daughter of Sury and a glowing brilliant with the waters showered through the holes of the chariot, cart and yoke; make this bride also such a glowing brilliant.  
(9). शं ते हिरण्यं   शम् उ सन्त्वापः शं ते मे धी भवतु शं युगस्य तृद्म।
शं त आपः शतपवित्रा भवन्तु अथा पत्या तन्व​ सं सृजस्व॥
छिद्रे स्थाप्यमानं सुवर्णं ते शं भवतु। तत्र प्रोक्ष्यमाणा आप अपि कल्याणकर्यो भवन्तु । मेधी (युगस्य नाम​) अपि शं भवतु। बहूनां शोधिका आप अपि कल्याणकर्यो भवन्तु। ततः मम तनुं संयोजय प्राप्ते काले।
Let the gold kept on the hole of the yoke be auspicious to you. Let the waters sprinkled on that also be the good for all. Let this yoke be propitious. Let the waters which purifies all also be good. Later associate my body (with her) at an appropriate time. 
(10).  हिरण्यवर्णाः शुचयः पावकाः परि त्वा गिर्वणो गिर इमा भवन्तु विश्वतः।
वृद्धायुम् अनु वृद्धयो जुष्टा भवन्तु जुष्टयः॥
यथा इदं वस्त्रम् इमां परितो भवति तथा मम स्तुतयः गुरून् सेवमानं त्वां परिगृह्णन्तु  इति वस्त्रधारणम्।
As this cloth surrounded this bride, let my prayers be taken by you.
(11).  आशासाना सौमनसं प्रजा सौभाग्यं तनूम्।
अग्नेरनुव्रता भूत्वा सन्नह्ये सुकृताय कम्॥
इयं वधूः सौमनस्यं प्रजाः सौभाग्यं च कामयमाना वर्तते, ताम् अनेन योक्त्रेण विवाहाख्यपुण्यकर्मणे बध्नामि इति यौक्त्रबन्धनम्।
This bride wishes pleasing mind, children and luck. I tie her with this sacred thread (Yoktr a thread made of a kind of grass known as Munji) for the holy ritual of marriage.
(12).  सोमः प्रथमो विविदे गन्धर्वो विविद उत्तरः।
तृतीयो अग्निष्टे पतिः, तुरीयस्ते मनुष्यजाः॥
सोमोऽददद् गन्धर्वाय​, गन्धर्वोऽददद् अग्नये।
रयिं च पुत्राश्चादाद् अग्निर्मह्यं अथो इमाम्॥
सोमः प्रथमं त्वां ज्ञातवान् (शैशवे साक्षी आसीत्)। 
ततः गन्धर्वः त्वां ज्ञातवान् (कौमारे साक्षी आसीत्)। 
पश्चात् अग्निः त्वां ज्ञातवान् (उद्वाहकाले साक्षी आसीत्)। 
ततः चतुर्थः अहं मनुष्यः तव पतिः सम्पन्नः (आमरणं साक्षी भवामि)। 
सोमः (संरक्ष्य) गन्धर्वाय अदात्, गन्धर्वः (सम्रक्ष्य) अग्नये अदात्, अग्निः (संरक्ष्य) मह्यम् अदात्। तथा सम्पत्तये पुत्रप्राप्तये च अन्वगृह्णात् अनुगृह्णीयाद्वा।
First Som knew you (as a witness in childhood). Then, Gandharv knew you (as a witness of adolescence). Later, the Sacred Fire knew you (as a witness of youth). The fourth, I the human became your husband (and I will be with you till death). Let Fire bless us with children and wealth.
(13). अग्ने नय सुपथा राये अस्मान्‌ विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्‌।
युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम‍उक्तिं विधेम॥[ईशोपनिषद् 18]
अग्ने अस्मान् राये सुपथा नय। देव विश्वानि वयुनानि विद्वान् अस्मत् जुहुराणाम् एनः युयोधि ते भूयिष्ठां नम विधेम॥
सब व्यक्त वस्तुओं के जानने वाले हे अग्निदेव! हमे सुपथ से, उत्तम मार्ग से आनन्द की ओर ले चल; पाप का कुटिलतापूर्ण आकर्षण हमसे हटा दे, दूर कर दे। तेरे प्रति अन्तर्नमन (समर्पण) की सर्वाङ्गपूर्ण वाणी (स्तोत्र) हम निवेदित करें।
O Agni! Knowing all things that are manifested, lead us by the good path to the felicity; remove from us the devious attraction of sin. To thee completest speech of submission we would dispose.
अग्निर्मे वाचि श्रितः, सूर्यो मे चक्षुषि श्रितः। चन्द्रमा मे मनसि श्रितः॥
हे अग्ने! समृद्ध्यै समीचीनमार्गे अस्मान् नयतु। .... मम वाचि अग्निः वर्तते, मम नेत्रयोः सूर्यः वर्तते, मम मनसि चन्द्रः वर्तते इत्यादि वरः कन्यां दृष्ट्वा वदति।
O Agni! Lead us in good path for prosperity. The bridegroom says to the bride– Agni is in my tongue, Sun is in my eyes and Moon is in my mind (heart). The connotation of this mantra is that I speak truth always, I have foresight and my mind is as cool as the Moon.
वेद सम्मत-वेद वेदांग में वर-वधू से गृहस्थ सुख निमित्त प्रतिज्ञाओं का प्रतिपादन :: इस मन्त्र वर-वधू प्रतिज्ञा कर रहे हैं :-
समञ्जन्तु विश्वे देवाः समापो हृदयानि नौ। 
सं मातारिश्वा सं धाता समु देष्ट्री दधातु नौ॥[ऋग्वेद 10.85.47]
यज्ञशाला में बैठे हुए विद्वान लोगों! हम प्रसन्नता पूर्वक गृहस्थाश्रम में साथ रहने के लिए एक-दूसरे को स्वीकार करते हैं। हम दोनों के ह्रदय जाल के समान शांत और मिले रहेंगे; जैसे प्राणवायु सबको प्रिय है वैसे हम दोनों एक-दूसरे में सदा प्रसन्न रहेंगे; जैसे सबमें स्थित परमात्मा सारे जगत को धारण करता है वैसे ही हम दोनों एक-दूसरे को धारण करेंगे; जैसे उपदेशक श्रोताओं से प्रीति करता है वैसे हम दोनों की आत्मा एक-दूसरे के साथ दृढ़ प्रेम को धारण करे।
ओम् गृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्यथासः। 
भगो अर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यं तवादुर्गार्हपत्याय देवाः॥[ऋग्वेद 10.85.56]
हे वरानने! मैं ऐश्वर्य और सुसंतानादि सौभाग्य की वृद्धि के लिए तेरे हाथ को ग्रहण करता हूँ। तू मुझ पति के साथ जरावस्था को सुखपूर्वक प्राप्त हों। तथा; हे वीर! मैं सौभाग्य की वृद्धि के लिए आपके हाथ को ग्रहण करती हूँ। आप मुझ पत्नी के साथ वृद्धावस्था पर्यंत प्रसन्न ए़वं अनुकूल रहिये। आपको मैं और मुझे आप आजसे पति-पत्नी भाव से प्राप्त हुए हैं। परमात्मा और सभामंडप में। बैठे हुए विद्वान लोग गृहस्थाश्रम-कर्म के अनुष्ठान के लिए मुझे तुमको देते हैं।
अघोरचक्षुरपतिघ्न्येधि शिवा पशुभ्यः सुमनाःसुवर्चाः। 
वीरसूर्देवृकामा स्योना शं नो भव द्विपदेशं चतुष्पदे[ऋग्वेद 10.85.44]
परमात्मा की कृपा से हे वरानने! तू पति से विरोध न करने वाली और प्रिय दृष्टी हो। मंगलकारी, सब पशुओं को सुखदाता, पवित्र अंत:करण युक्त, सुन्दर शुभ गुण-कर्म-स्वाभाव और विद्या से सुप्रकाशित, उत्तम वीर पुत्रों को उत्पन्न करनेहारी, परमात्मा की उपासना करानेहारी, हमारे लोगों और गे आदि पशुओं को सुख देने वाली हो।
ये तीनों ऋग्वेद के मन्त्र हैं। अथर्ववेद पति-पत्नी को परस्पर प्रेम निर्वाह के लिए इस प्रकार प्रेरणा देता है :-
भगस्ते हस्तमग्रभीत् सविता हस्तमग्रभीत्। 
पत्नी त्वमसि धर्माणाहं गृहपतिस्तव[अथर्ववेद 14.1.51]
वर वधु से कहता है कि ऐश्वर्ययुक्त! मैं तेरे हाथ को ग्रहण करता हूँ और धर्मयुक्त मार्ग में प्रेरक मैं तेरे हाथ को ग्रहण करता हूँ। तू धर्म से मेरी पत्नी है और मैं धर्म से तेरा गृहपति हूँ।
ममेयमस्तु पोष्या मह्य त्वदाद् बृहस्पति:। 
मया पत्या प्रजावति सं जीव शरदः शतम्॥[अथर्ववेद 14.1.52]
बृहस्पति (परमात्मा) ने तुझको मुझे दिया है कि तू जगत भर में मेरी पोषण कारी पत्नी हो। तू मुझ पति के साथ सौ वर्ष तक सुखपूर्वक जीवन धारण कर।
त्वष्टा वासो व्यदधाच्छुभे कं बृहस्पते: प्रशिषा कविनाम्। 
तेनेमन नहीं सविता भगश्च सूर्यामिव परि …॥
हे शुभानाने! परमात्मा और विद्वानों की शिक्षा से हम दम्पति होते हैं। तू मेरी प्रसन्नता के लिए सुन्दर वस्त्र और आभूषण तथा सुख को प्राप्त हो। हम दोनों की इच्छा को परमात्मा सिद्ध करे। जैसे इस नारी को ईश्वर संतान से सुशोभित करे, इसी प्रकार सूर्य की किरण के समान तुझको मैं भी सुशोभित करूँ।
अहं विष्यामि मयि रूपमस्या वेददित पश्यन्मनस: कुलायम्। 
न स्तेयमद्मि मनसोदमुच्ये स्वयं श्रथ्नानो वरुणस्य पाशान्
[अथर्ववेद 14.1.58]
जैसे मान से कुल की वृद्धि को देखता हुआ मैं इस तेरे रूप को प्रीति से प्राप्त और इसमें प्रेम द्वारा व्याप्त होता हूँ, वैसे तू मेरी वधु मुझमें प्रेम से व्याप्त होकर अनुकूल व्यवहार को प्राप्त होवे। जैसे मैं उत्तम पदार्थों का वधु से चोरी से भोग नहीं करता हूँ वैसे ही यह वधु भी किया करे।
वेद मन्त्रों की ये भावनाएँ गुह्यासूत्रों में भी पाई गई है:-
यदैसि मनसा दूरं दिशोऽनुपवमानो वा। 
हिरण्यपर्णो वैकर्ण: स त्वा मन्मनसां करोतु॥[पाराo काo 1 व 4]
जैसे पवित्र वायु और तेजोमय जल आदि को किरणों से ग्रहण करनेवाला सूर्य दुरस्थ पदार्थो और ...।
मम व्रते ते हृदयं दधामि मम चित्तमनु चितं ते अस्तु। 
मम वाचमेकमना जुषरच प्रजापतिष्ट्वा नियुनक्तु मह्यम्॥[पाराo काo 1-8.8]
हे वधु! तेरे अन्त:करण और आत्मा को मैं अपने व्रत के अनुकूल धारण करता हूँ। मेरे चित्त के अनुकूल सदा तेरा चित्त रहे, मेरी वाणी तू एकाग्रचित्त से सेवन करे। परमात्मा तुझे मेरे अनुकूल रखे।
अन्नपाशेन मणिना प्राणसुत्रेण प्रिश्निना।      
बध्नामि सत्यग्रन्थिना मनश्च हृदयं च ते[मैत्रिय ब्राo 1.3.8]
हे वर या वधु! जैसे अन्न के साथ प्राण, प्राण के साथ अन्न, तथा अन्न और प्राण का अंतरिक्ष के साथ सम्बन्ध हैवैसे तेरे ह्रदय, मान और चित्त को सत्य की गाँठ से बांधती/बांधता हूँ।
यदेत हृदयं तव तदस्तु हृदयं मम। 
यदिदं हृदयं मम तदस्तु हृदयं तव॥[मैत्रिय ब्राo 1.3.9]
हे वर या वधु! तेरी आत्मा या अन्त:करण मेरी आत्मा या अन्त:करण के तुल्य प्रिय हो और मेरी आत्मा, प्राण और मन तेरी आत्मा के तुल्य प्रिय रहे।
वेद के इन मन्त्रों से पुष्टि होती है कि गृहस्थ सुख के लिए पति-पत्नी का प्रेम आवश्यक है।
(14).  गृभ्णामि ते सुप्राजास्त्वाय हस्तं, मया पत्या जरदष्टिर्यथाऽसः।
भगो अर्यमा सविता पुरन्धिः मह्यं त्वाऽदुः गार्हपत्याय देवाः॥
ते ह पूर्वे जनासो यत्र पूर्ववहो हिताः।
मूर्धन्वान् यत्र सौभ्रवः पूर्वो देवेभ्य आतपत्॥
सरस्वति! प्रेदम् अव सुभगे वाजिनीवति।
तां त्वा विश्वस्य भूतस्य प्रगायामसि अग्रतः॥
य एति प्रदिशः सर्वा दिशोऽनु पवमानः।
हिरण्यहस्त ऐरम्भः स त्वा मन्मनसं कृणोति॥
यैः विवाहः पाणिग्रहणशब्देन व्यवह्रियते, चत्वारस्ते मन्त्रा यथा :–
(15).  शोभनाभ्यः प्रजाभ्यः तव हस्तं (पाणिं) गृह्णामि, तथा यावद्वार्धक्यं मया साकम् भवती भवतु इत्येतदर्थं (तव हस्तं) गृह्णामि। बहुकर्माणः (पुरन्धिः) भगः, अर्यमा, सविता इतीमे देवाः त्वां मह्यं गृहस्थाश्रमनिर्वाहाय दत्तवन्तः।
यत्र गृहस्थाश्रमे भगादयो देवाः आदित्यश्च प्रधानाः स्थिताः, तादृशगृहस्थाश्रमाय (तव हस्तं गृह्णामि)।
हे सरस्वति! त्वम् इदं पाणिग्रहणं श्रेष्ठया रीत्या रक्ष। 
हे सुभगे! अन्नदे! तादृशीं त्वां जगतः पुरतः प्रकर्षेण स्तुमः।
एषः पवमानः वायुः सर्वाः दिशः प्रदिशः व्याप्नोति। 
हस्ते हिरण्यं (भक्तेभ्यः देयं) दधानः अग्नेः 
सखा वायुः वधूं त्वां मयि दत्तमनाः करोतु।
Those four Mantras by which Vivah (Marriage) is known as Pani Grahan (To Receive/Hold Hand), are here :–
For the sake of good children, I hold your hand and I hold your hand that you be with me till the old age. Indra, Bhaga, Savita and other Gods gave you to me to lead the Institution (Phase) of Householder (married Life-Grahasth Ashram).
Gods like Bhag and Adity have primarily led this House-hold hood (Grahasth Ashram) and I hold your hand for such House-hold.
O Saraswati! You protect this Hand-Holding Ritual (Vivah-marriage) in an excellent manner. O Fortunate Goddess! O Giver of Food! I pray such Goddess excellently before the world.
This Vayu (Air) spreads in all direction and places. Let Vayu holding Gold (to be given to devotees)-the friend of Agni make you bride with pondering mind in me.
(16).  (16.1). एकम् इषे, विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.2). द्वे ऊर्जे विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.3). त्रीणि व्रताय विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.4). चत्वारि मायोभवाय​, विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.5). पञ्च पशुभ्यः विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.6). षड् ऋतुभ्यः विष्णुस्त्वाऽन्वेतु,
(16.7).सप्त सप्तभ्यो होत्राभ्यः विष्णुस्त्वाऽन्वेतु
(17).  सप्तपदी विव्रियते ::
(17.1). तव अन्नं स्यादिति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति प्रथमपदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.2). तव बलं स्यादिति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति द्वितीयं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.3). तव व्रतं कर्म स्यादिति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति तृतीयं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.4). तव सुखं भवतु इति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति चतुर्थं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.5). तव पशवः सन्तु इति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति पञ्चमं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.6). तव सर्वाः ऋतवः (अनुकूला:) सन्तु इति 
विष्णुस्त्वामन्वेतु इति षष्ठं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(17.7). तव सप्तहोतारः स्युरिति विष्णुः 
त्वाम् अन्वेतु इति सप्तमं पदम् अभिप्रक्रमयति।
(होता, प्रशास्ता, ब्राह्मणाच्छंसी, पोता, नेष्टः, अच्छावाकः, आग्नीध्रः इति सप्त होत्राः तव यज्ञकर्मणि यथा स्युरित्येवमर्थमिति तात्पर्यम्)।
सखा सप्तपदा भव​, सखायौ सप्तपदा बभूव​, सख्यं ते गमेयम्, सख्यात् ते मा योषम् सख्यान्मे मा गोष्ठाः, समयाव संकल्पावहै सं प्रियौ रोचिष्णू सुमनस्यमानौ, इषम् ऊर्जम् अभि संवसानौ, सं नौ मनांसि सं व्रता समुचितान्याकरम्, सा त्वम् अमोऽहमस्मि सा त्वं द्यौः अहं पृथिवी, त्वं रेतोऽह​ रेतोभृत्, त्वं मनोऽहमस्मि वाक्, त्वं सा माम् अनुव्रता भव पुंसे पुत्राय वेत्तवे, श्रियै पुत्राय वेत्तवा एहि सूनृते॥
(18).  वरेण​ वधूमवलोक्य उच्चार्यमाणा मन्त्राः ::
सप्तभिः पदैः त्वं सखा भव।
त्वं च अहं च सप्तपदौ सखायौ बभूविव।
तव सख्यम् अहं गम्यासम्।
तव सख्यात् अहं वियुक्तः न भवेयम्।
मम सख्यात् त्वमपि वियुक्ता मा भव।
आवां कर्तव्यानां विषये सङ्गतौ भूत्वा सङ्कल्पं कुर्वः।
आवां मिथः प्रीयमाणौ भूत्वा दीप्यमानौ सुमनायमानौ च भवेव।
आवाम् अन्नम् ऊर्जञ्च परस्परम् अनुभवन्तौ सङ्गतौ स्याव।
आवयोः मनांसि सङ्गतानि भवन्तु, तथा आवयोः कर्माणि, बाह्येन्द्रियाणि च सङ्गतानि भवन्तु।
त्वम् ऋग् असि, अहं साम अस्मि।
अहं द्यौरस्मि, त्वं पृथिवी असि।
अहं वीर्यमस्मि, त्वं वीर्यधात्री असि।
त्वं मनो वर्तसे, अहमस्मि वाक्।
अहं सामास्मि त्वम् ऋग् असि।
एवं त्वं मम अनुकूला भव पुमांसं पुत्रं प्राप्तुम्।
आयाहि, हे सूनृते! श्रियै पुत्राय (श्रियं पुत्रञ्च प्राप्तुम्)
Now the Mantr to be chanted by the bridegroom seeing the bride :-
You be my friend by these seven steps
Let us (you and me) be friends of seven steps
Let me get thy friendship
Let me not be detached from your friendship
You also do not detach (yourself) with my friendship
Let us united in planning our duties
Let us be affectionate with each other with bright and pleasing heart (mind)
Let us mutually and unitedly enjoy the food and energy
Let our minds, actions and outer organs (Indri) be harmonious
Your are Rig and I am Sam
I am the space and you are the earth
I am the sperm and you are the bearer of that
You are the mind and I am the speech
I am Sam and you are Rig
Thus, you be my favourable to beget (male) child
O Ultimate Truth! Come on to get wealth and child
(19). स्पृशद्भार्यः पतिः एभिः मन्त्रैः जुहुयात् :–
(19.1). सोमाय जनिविदे स्वाहा।
(19.2). गन्धर्वाय जनिविदे स्वाहा।
(19.3). अग्नये जनिविदे स्वाहा।
(19.4). कन्यला पितृभ्यो यती पतिलोकम्। अव दीक्षाम् अदास्थ स्वाहा॥
(19.5). प्र इतो मुञ्चाति नामुतः सुबद्धाम् अमुतस्करत्।
यथेयम् इन्द्र! मीढ्वः सुपुत्रा सुभगाऽसति॥
(19.6). इमां त्वमिन्द्र! मीढ्वः सुपुत्रा सुभगां कुरु।
दशास्यां पुत्रान् आधेहि पतिमेकादशं कृधि॥
(19.7). अग्निरेतु प्रथमो देवताना सोऽस्यै प्रजा मुञ्चतु मृत्युपाशात्।
तदय​ राजा वरुणोऽनु मन्यतां यथेय​ स्त्री पौत्रमघं न रोदात्॥
(19.8). इमामग्निस्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामस्यै नयतु दीर्घमायुः।
अशून्योपस्था जीवतामस्तु माता पौत्रमानन्दम् अभि प्रबुध्यतामियम्॥
(19.9). मा ते गृहे निशि घोष उत्याद् अन्यत्र त्वद् रुदत्यः संविशन्तु।
मा त्वं विकेशी उर आवधिष्ठा जीवपत्नी पतिलोके विराज,
पश्यन्ती प्रजा सुमनस्यमानाम्॥
(19.10).  द्यौस्ते पृष्ठ​ रक्षतु, वायुरूरू अश्विनौ च स्तनं धयन्त​ सविताऽभिरक्षतु।
आ वाससः परिधानाद् बृहस्पतिः विश्वेदेवा अभि रक्षन्तु पश्चात्॥
(19.11).  अप्रजस्तां पौत्रमृत्युं पाप्मानम् उत वा अघम्।
शीर्ष्णः स्रजमिवोन्मुच्य द्विषद्भ्यः प्रति मुञ्चामि पाशम्॥
(19.12). इमं मे वरुण श्रुधी हवमद्या च मृडय। त्वामवस्युराचके॥
(19.13). तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः।
अहेडमानो वरुणेह बोध्युरुश स मा न आयुः प्रमोषीः॥
(19.14). त्वं नो अग्ने! वरुणस्य विद्वान् देवस्य हेडो अवयासिसीष्ठाः।
यजिष्ठो वह्नितमः शोशुचानो विश्वा द्वेषा सि प्रमुमुग्ध्यस्मत्॥
(19.15). स त्वं नो अग्ने! अवमो भवोती (भव​ ऊती) 
नेदिष्ठो अस्या उषसो व्युष्टौ।
अवयक्ष्व नो वरुण​रराणो वीहि मृडीक​ सुहवो न एधि॥
(19.16). त्व​मग्ने! अयाऽसि अया सन् मनसा हितः।
अया सन् हव्यम् ऊहिषे अया नो धेहि भेषजम्॥
OFFERINGS-आहुति :: Being touched by his wife, husband has to offer following oblations :–
(20.1). वधूं प्राप्तवते सोमाय स्वाहा।
Offering to Som who got this bridegroom.
(20.2). वधूं प्राप्तवते गन्धर्वाय स्वाहा। 
Offering to Gandharv who got this bridegroom.
(20.3). वधूं प्राप्तवते अग्नये स्वाहा।Offering to Agni who got this bridegroom.
(20.4). कन्या पितुः गृहात् पत्युः गृहं गच्छति, 
कन्यकाव्रतं च त्यजति, तादृशेभ्यः स्वाहा।
This girl has left her parental home having abandoned the vow of Virgin.
(20.5). हे इन्द्र! वर्षाभिः तोषयन्! इयं कन्या पितुः गृहं त्यजति, न तु पतिगृहम्। पतिगृहे इयं सुष्ठु बद्धा यथा स्यात्त​था कुरु, यथा इयं पतिगृहे स्थिरा, सुपुत्रा, सौभाग्यवती च स्यात् (तथा कुरु)। 
O Indr! The girl left her parental home, not the husband’s home. You make her strongly united with husband’s home. Bless her with stability, children and fortune.
(20.6). त्वम् इन्द्र! वर्षाभिः तोषयन्! इमां वधूं सुपुत्रां सौभाग्यवतीं च कुरु। एतस्याः दश पुत्रान् अनुगृह्णातु, माम् (पतिम्) एकादशं पुत्रं कुरु।
O Indr! Satisfies with Rain! Bless this bride with good fortune and children. Bless her with ten children and make me the eleventh child.
(20.7). देवतानाम् अग्रणीः अग्निः आगच्छतु। सः अग्निः अस्याः प्रजां मृत्युपाशात् मुञ्चतु। अग्निना क्रियमाणम् इदं कार्यम् अनुमन्यतां राजा वरुणः। येन इयं वधूः पुत्रप्राप्तिं विचिन्त्य न रुदियात्।
Agni is the first among Gods. Let Agni free her child from death-bond. Let King Varun give his consent for this action of Agni. Thus, this bride does not cry for the child-fortune.
(20.8). इमां वधूम् वैवाहिकोऽग्निः (गार्हपत्यः) संरक्षतु। एतस्याः प्रजाभ्योऽपि दीर्घमायुः अनुगृह्णातु। कदापि शून्योदरेण​ (शिशुहीनोदरेण​) न भवतु, जीवतां पुत्राणां माता (अर्थात् एतस्या जीवनकाले कोऽपि पुत्रः न म्रियात्) भवतु। पुत्रसम्बन्धिनमानन्दञ्च इयं प्राप्नोतु। 
Let this marriage and household Agni (the fire of Vivah and Garhptya) protect this bride. Let Agni bless long life for the children of this bride. Let this bride never be with empty uterus. Let the bride be the mother of living children (means that no children shall die in her life time). Let the bride enjoy the happiness of children.
(20.9). हे वधु! तव गृहे दुःखरवः कदापि न स्यात्, क्रन्दन्त्यः सर्वाः अन्यत्र गच्छन्तु। कदापि त्वं विकीर्णकेशैः साकम् उरसि ताडनं न कुरु। सर्वदा जीवद्भर्तृका पतिगृहे दीप्यन्तीं सुमनस्यमानां प्रजां पश्यन्ती भव। (अर्थात् तव गृहे पति-पुत्रवियोगनिमित्तं रोदनं न स्यात्)। 
O bride! there should not be the noise of sorrow (crying sound) in her house and let all the crying people go to other places, you never cry beating the chest and with spreading hair, be always with living husband and with all brightness and seeing the pleasing mind children
(20.10). तव पृष्ठं द्यौः रक्षतु, ऊरू रक्षतु वायुः, स्तनौ अश्विनौ रक्षतां, पुत्रं सविता अभिरक्षतु, बृहस्पतिः "परित्वा गिर्वणो गिरः" इति मन्त्रेण परिधानात् वस्त्रं ते रक्षतु, विश्वेदेवाः पश्चाद् अभिरक्षन्तु। 
Let the God Dyau protect your back, Let Vayu protect your thighs, Let Ashvins protect your breasts, Let Savita protect your son, Let Brahaspati protect your cloth and Let Vishve Deva protect your breeches.
(20.11). प्रजाहीनतासम्बन्धि पुत्रमृत्युसम्बन्धि च पापं तत्सम्बन्धि व्यसनं वा यथा शीर्षे विद्यमाना स्रग् उन्मुच्यते तद्वद् शत्रून् प्रति मुञ्चामि। 
(अर्थात् वधूः कदापि प्रजाहीनतासम्बन्धिनं पुत्रमृत्युसम्बन्धिनं च शोकं न प्राप्नुयात्)
Sin related to childlessness and related to death of son or related vice are to be removed and thrown away on the enemies as the garland is removed from the neck and thrown away on a tree.
(20.12). हे वरुण! मम इमम् आह्वानं शृणु, श्रुत्वा च माम् अद्यैव तोषय। 
अहं पालनकामः त्वां स्तौमि। 
O Varun! Please hear my invocation, having heard please me at once. I pray for protection.
(20.13). हे वरुण! बहुभिः प्रशंस्यमान! स्तुतियोग्य! अस्माकम् आयुः मा प्रमोषीः। अक्रुद्धो भूत्वा अत्र कर्मणि मया उच्यमानम् अवधारय​, पश्चादुक्तमर्थजातमहं याचे। हविर्भिः मन्त्रेण स्तुवन् यजमानः सर्वोऽपि तदेव कामयते। 
O Varun! O Prayed by Many! O Reserved for Prayers! Don’t take away our life. Hear without angry what I say in this ritual, later, I beg for whatever I demanded. All who invokes by Mantras and offers oblations in the sacrifice wish the same.
(20.14). हे अग्ने! सर्वविदिता त्वम् अस्माकमुपरि वरुणस्य यः कोपः तम् अवयक्षीष्ठाः। श्रेष्ठयष्टा श्रेष्ठवोढा (हविषां) देदीप्यमानः, अस्मद्विषये शत्रूणां यः दोषनिचयः-तम् अस्मत्तः प्रमुञ्च। 
O Agni! knower of everything! You take way the anger of Varun. The best performer of Yagy and the best bearer of oblations (Havi)! O illuminated!, remove all the demerits from us.
(20.15). हे अग्ने! देवानां मूलभूतः त्वम् अस्माकं पालनेन समीपतमो भव व्युष्टायामुषसि (सर्वदा)। अवाचीनं यथा भवति तथा वरुणमस्मत्पाशान् मुमुक्षुं यक्ष्व। अस्मभ्यम् इष्टानि ददद् अस्मद्दत्तं सुखयितारं पुरोडाशादिकं खाद​। अस्माकम् आमन्त्रणयोग्यः (होमाय​) अस्मान् वर्धय।  
O Agni! Source of Gods, always be within our proximity (nearer to us). Liberate us through Varuna. Give us what we want and eat what we give like Purodasha (a cake made of floor). You deserve our invocation and you enrich us.
(20.16). हे अग्ने! त्वम् अया असि, यजमानानां गन्तव्यो यजमानान् प्रति गन्ता वा वर्तसे, अस्माभिः मनसा ध्यातव्यो वर्तसे, गन्तव्यस्सन् अस्माभिर्दत्तं हविः देवेभ्यो वह​, प्राप्तव्यः त्वम् अस्मभ्यं भेषजं धेहि।
O Agni! You are being approached or you approach us, we meditate upon you, being approached, you take this oblation (Havi) to Gods and give us medicines (to lead this life).
(21). अश्मारोपणम् ::
आतिष्ठेयम् अश्मानम् अश्मेव त्व​ स्थिरा भव।
अभितिष्ठ पृतन्यतः सहस्व पृतनायतः॥
अधुना अश्मारोपणं निरूप्यते :– हे वधु! इमम् अश्मानम् आतिष्ठ​, यथा एषः अश्मा स्थिरः तद्वत् त्वं स्थिरा भव। योद्धुकामान् अभितिष्ठ​, तान् अभिभव च।
Now the ritual of ascending on stone :– O Bride! Ascend on this stone, be firm like this stone. Face who wish to fight and defeat them
(22). लाजहोमः ::
इयं नारी उपब्रूते कुल्पानि आवपन्तिका।
दीर्घायुरस्तु मे पतिः जीवातु शरदश्शतम्॥
इयं नारी (वधूः) लाजान् आवपन्ती उपांशु वदति-मम पतिः दीर्घायुः भवतु, मम पतिः शरदां शतं जीवतु इति।
Performing Hom with parched rice-corn–This bride whispers giving oblation of parched rice-corn that let my husband live long and for hundred years.
(23). प्रदक्षिणात्परमुच्चार्यमाणा मन्त्राः (केचित्प्रदक्षिणकाले इति) 
To be chanted after making rightwards round (Pradakshina) ::
(23.1). तुभ्यम् अग्ने! पर्यवहन् सूर्यां वहतुना सह।
पुनः पतिभ्यो जायां दा अग्ने! प्रजया सह॥
हे अग्ने! तुभ्यं पुरा सवितृपुत्रीं सूर्याम् (अपालानाम्नीम्) स्त्रीधनेन साकं दत्तवन्तः (सूर्या विवाहस्य अधिष्ठात्री देवता मन्यते)। अद्य त्वम् अस्मत्सदृशपतिभ्यः जायां प्रजया साकं देहि (अर्थात् जायां देहि, प्रजावरञ्च देहि)।
O Agni! Once, Apala–the daughter of Surya was given to you (married to you) and Apala is regarded as the Source Goddess of Marriage (Vivah). Today, you give me this bride having blessed for children. (means you give me the bride and also boon for children).
(23.2). पुनः पत्नीम् अग्निरदाद् आयुषा सह वर्चसा।
दीर्घायुरस्या यः पतिः स एतु शरदश्शतम्॥ 
अद्य अग्निः मह्यं भार्यां ददातु आयुषा वर्चसा च साकम्। अस्याः वध्वाः पतिः दीर्घायुरस्तु, सः शतवत्सरान् प्राप्नोतु।
Today, Let Agni give me wife and also with the blessings of long life and brilliance. Let husband of this bride live a long life and live for hundred years.
(23.3). विश्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव! अतिगाहेमहि द्विषः।
हे अग्ने! यथा वर्षधारा वृषभाः अतितरन्ति तद्वत् वयं त्वया (तव नेतृत्वे) सर्वान् शत्रून् अतितरेम।
O Agni! we cross over (win over) all our enemies like oxen cross a river full of waters.
(24).द्वितीयलाजहोममन्त्राः ::
अर्यमणं तु देवं कन्या अग्निम् अयक्षत।
स इमा देवो अध्वरः प्रेतो मुञ्चाति नामुतः सुबद्धाम् अमुतस्करत्॥
अर्यमणम् अग्निं कन्याः पुरा इष्टवत्यः। लाजहोमेन इष्टः सः देवः अहिंसितः अग्निः इमां वधूं या पितुः गृहं त्यजति, न तु पतिगृहम् तादृशीम् इमां पतिगृहे सुष्ठु बद्धां (बद्धा यथा स्यात्तथा) करोतु। 
Girls once performed sacrifices to appease Aryma Agni. Let that Agni having pleased with Laja Home, make this bride well tied (firm with affection) in her husband’s house as this bride left her parental home but not husband’s home.
(25). तृतीयो लाजहोमः ::
त्वम् अर्यमा भवसि यत् कनीनां नाम स्वधावत् स्वर्यं बिभर्षि।
अञ्जन्ति वृक्ष सुधितं न गोभिः यद् दम्पतीं समनसा कृणोषि।
तुभ्यमग्ने पर्यवहन् पुनः पत्नीम् अग्निरदाद् विश्वा उत त्वया वयम्॥
हे अग्ने! त्वमेव दाता भवसि, यतः कन्यानां नमनम् अन्नयुक्तं स्वर्गनिमित्तं च त्वमेव बिभर्षि। त्वामेव सिञ्चन्ति आज्येन यथा सुष्ठु स्थापितं वृक्षं जलेन सिञ्चति तद्वत्। यतः दम्पती समानमनस्कौ करोषि त्वम्। पुनः प्रदक्षिणमन्त्रः।
O Agni! you are the giver, because you convert the salutations of girls into food and into tool of attaining Heaven (Swarg). You are offered Ghee like the trees are sprinkled with water. Make the couple with identical minds.
(26). अग्रे मन्त्रद्वयेन योक्त्रविमोचनं ::
प्र त्वा मुञ्चामि वरुणस्य पाशाद्येन त्वाऽबध्नाथ्सविता सुकेतः।
धातुशच् योनौ सुकृतस्य लोके स्योनन्ते सह पत्या करोमि॥
त्वां वरुणस्य पाशात् प्रमुञ्चामि, अस्माद्योक्त्राद् मुञ्चामि। येन पाशेन सुप्रज्ञानः सविता त्वाम् अबध्नात्, धातुश्च योनौ पुण्यस्य कर्मणो लोके सुखं स्थानं तव पत्या सह कल्पयामि।O Bride! I free you from the bond of Varun and from this Yoktr, with which Gnosis Savita tied you and I will make a comfort place in the world of good deeds.
इमं विष्यामि वरुणस्य पाशं यमबध्नीत सविता सुशेवः।
धातुश्च योनौ सुकृतस्य लोकेऽरिष्टां त्वा सह पत्या कृणोमि॥
योक्त्रविमोचनेन वरुणस्य पाशं मोचयामि, यं पाशम् अबध्नात् सुखस्य कर्ता सविता। धातुश्च योनौ पुण्यलोके अविनाशि स्थानं तव पत्या साकं कल्पयामि।
By untying this Yoktr, I free you from the bond of Varun, which was tied by the giver of happiness :– Savita. I will create an indestructible place in the world of good deeds.
(27). विदा :: ततः प्रयाणकाले रथस्य (शकटस्य​) उत्तम्भनम्। 
Then preparing the chariot (cart) for journey.
(27.1). सत्येनोत्तभिता भूमिस्सूर्येणोत्तभिता द्यौः।
ऋतेनादित्यास्तिष्ठन्ति दिवि सोमो अधि श्रितः॥
यथा इयं भूः सत्येन स्थापिता वर्तते, यथा च सूर्येण द्यौः स्थापिता वर्तते, यथा हि आदित्याः यज्ञेन स्थापिताः सन्ति, यथा वा दिवि सोमः अधिश्रितः, तथा त्वम् अस्माभिः स्थापितो भव।Like this world is founded by Truth, like the space is founded by the Sun, like Adityas are founded by Sacrifices (Yag) and like Soma occupied the sky; thus let you be founded by us.
(27.2). युञ्जन्ति ब्रध्नमरुषं परितस्थुषः। रोच​न्ते रोचना दिवि॥
महान्तम् अश्वम् अनड्वाहं वा गमनयोग्यं स्थावरान् अतिक्रम्य चरन्तं यावद् दिवि नक्षत्राणि रोचन्ते तावद् मनुष्या युञ्जन्ति।Then powerful horse or bull which is competent to run/pull on the plateaus is fastened to the chariot by the humans till the stars glitters in the sky.
(27.3). योगे योगे तवस्तरं वाजे वाजे हवामहे। सखाय इन्द्रमूतये॥
यदा यदा अश्वादेः रथादौ योजनं कृतं तदा तदा सर्वेषु कार्येषु वृद्धियुक्तं त्वाम् इन्द्रम् मित्रभूता वयम् आह्वयामः अस्मद्रक्षणाय।
Whenever we fasten horses with the chariot, O Indra ! we do invoke you to protect us as our friends
(28).अग्रे चतुरो मन्त्रान् पत्नीमुद्दिश्य पतिः उच्चारयेत् –
(28.1). सुकि शुक शल्मलिं विश्वरूप हिरण्यवर्ण सुवृत सुचक्रम्।
आरोह वध्वमृतस्य लोक स्योनं पत्ये बहुतुङ्कृणुष्व॥
(28.2). उदुत्तरमारोहन्ती व्यस्यन्ती पृतन्यतः।
मूर्धानं पत्युरारोह प्रजया च विराड् भव॥
(28.3).  सं राज्ञी श्वशुरे भव सं राज्ञी श्वश्रुवां भव।
ननान्दरि सं राज्ञी भव सं राज्ञी अधि देवृषु॥
(28.4).  स्नुषाणा श्वशुराणां प्रजायाश्च धनस्य च।
पतीनां च देवॄणां सजातानां विराड् भव॥
(29). Following four Mantr are chanted by the husband :–
(29.1).  हे वधु! अमुं शोभनकिंशुकेन शल्मलिना च वृक्षाभ्यां (केचिद् वृक्षोपलक्षणमिदं मन्यन्ते, अपरे एताभ्यामेव वृक्षाभ्यां निर्मितो भवेद् रथः मन्त्रलिङ्गादिति) निर्मितं नानारूपम्, उज्ज्वलवर्णं संयग्वर्तमानं संयग्गच्छन्तं वा शोभनचक्रैर्युतं रथम् आरोह अमृत्युलोकं स्थानम्। आरुह्य सुखकरं स्त्रीधनमत्रैव रथे स्थापय। 
O Bride! Ascend this chariot which is an immortal world made of good Kimshuka and Shalmali logs (trees), which is of several forms, with glittering colour, in good and running condition having good wheels. Having ascended keep your parental wealth here in this chariot itself.
(29.2).  श्रेष्ठस्य रथस्य उपरि आरोहन्ती शत्रून् विविधं क्षिपन्ती पत्युर्मे शिरः आरोह (प्रधानभूता भव​), प्रजाभिश्च विराजमाना दशपुत्रा वा भव।
Ascending the best chariot, throw the enemies diversely and ascend on my head (suggestive meaning is that the husband should celebrate his wife on head) and be with ten children.
(29.3).   श्वशुरे संराज्ञी भव​, श्वश्र्वां संराज्ञी भव, ननान्दरि (पत्युः स्वसा) संराज्ञी भव​, पत्युः भ्रातृषु च संराज्ञी भव।
Be a queen on father-in-law, be a queen on mother-in-law, be a queen on sister-in-law and be a queen on brother-in-law.
(29.4). मद्गृहे याः स्नुषाः सन्ति तासां, श्वशुराणामित्यनेन पत्युः पिता, पितृभ्रातरश्च उच्यन्ते तेषाम्, उत्पत्स्यमानानां प्रजानां, पत्युः धनस्य​, पत्युः तत्स्थानीयानां च​, देवराणां, सहजातानां समेषां च ईशाना भव। (पतीनामिति पूजायां बहुवचनमिति अस्मत्पितुः मातुलपादाः यच्च सर्वथा युज्यते, अन्यथा नानापतिप्रसङ्गः तत्स्थानन्तु नान्यस्य भवितुमर्हतीति हेतोश्च। हरदत्तस्तु पत्युः तत्स्थानीयानामिति व्याख्याति।).
Be a ruler of other daughter-in-laws, father-in-laws, to be born children, wealth of husband, brother-in-laws and others who born with your husband (me) in my house.
(30). अग्रे चतुर्भिः मन्त्रैः दम्पत्योर्गमनं वर्ण्यते :–
(30.1).  नीललोहिते भवतः कृत्या सक्तिर्व्यज्यते।
एधन्तेऽस्या ज्ञातयः पतिर्बन्धुषु बध्यते॥
(30.2).  ये वध्वश्चन्द्रं वहतुं यक्ष्मा यन्ति जना अनु।
पुनस्तान् यज्ञिया देवा नयन्तु यत आगताः॥
(30.3).  मा विदन्परिपन्थिनो य आसीदन्ति दम्पती।
सुगेभिर्दुर्गमतीतामपद्रान्त्वरातयः॥
(30.4).  सुगं पन्थानमारुक्षमरिष्ट स्वस्तिवाहनम्।
यस्मिन्वीरो न रिष्यत्यन्येषां विन्दते वसु॥
(31).  अग्रे चतुर्भिः मन्त्रैः दम्पत्योर्गमनं वर्ण्यते By the following four Mantras, the journey of the couple is described :–
(31.1). नीललोहितवर्णाभ्यां सूत्रं व्यवस्तीर्यते मया, येन इतरैः प्रयुक्ता क्रिया प्रतिहता भूत्वा अस्मान् नाभिभवितुं शक्नोति। ततः वर्धन्ते ज्ञातयः पतिश्च।
I spread the thread with block and red colours to de-activate the evil-actions done by others against me and let prosper parental relatives and husband.
(31.2). अस्याः वध्वाः आह्लादकरं पितृधनं ये चोरादयः अपहर्तुं प्राप्नुवन्ति (आगच्छन्ति), तान् चोरादीन् यज्ञिया देवाः यत आगताः तत्रैव पुनः नयन्तु।
Let the Gods of Yag make the Robbers who came to lift the parental wealth of this bride, flee to the places where from they come.
(31.3). गच्छतोः दम्पत्योः पन्थानं चोरा अपहर्तुकामा न जानीयुः, सुगमैः मार्गैः दुर्गमपि देशम् अतिक्रामताम् इमौ दम्पती, एताभ्यां शत्रवोऽपगच्छन्तु।
Robbers, who wish to lift the wealth, let not know the path of the couple. Let this couple cross the most difficult path, place with ease and let their enemies go away.
(31.4). सुलभेन गम्यं पन्थानमारूढवान् यत्र अरिष्टानि अविनाशीनि च वाहनानि सन्ति। यस्मिन् मार्गे अस्माकं वीरो योऽस्ति सः न केवलम् अस्माकं धनस्य रक्षिता किमुत चोराणामेव धनं विन्दते।
I ascended comfortable path where non-disastrous and indestructible vehicles ply. Our gallant in this path is not only capable of protecting our wealth but even to get the wealth of the robbers.
(32). तीर्थादिव्यतिक्रमे जप्या मन्त्राः :– ता मन्दसाना मनुषो दुरोण आधत्त​रयिं दशवीरं वचस्यवे कृतं तीर्थ सुप्रपाण शुभस्पती स्थाणुं पथेष्ठामप दुर्मति हतम्। अयं नो मह्याः पार​ स्वस्ति नेषद्वनस्पतिः। सीरा नस्सुतरा भव दीर्घायुत्वाय वर्चसे।अस्य पारे निरृतस्य जीवा ज्योतिरशीमहि। मह्या इन्द्रस्वस्तये।यद्वृत्ते चिदभि श्रिषः पुरा जर्तृभ्य आतृदः। संधाता सन्धिं मघवापुरोवसुर्निष्कर्ता विहृतं पुनः। ये गन्धर्वा अप्सरसश्च देवीरेषु वृक्षेषु वानस्पत्येष्वासते। शिवास्ते अस्यै वध्वै भवन्तु हि सिषुर्वहतुमूह्यमानाम्॥ या ओषधयो या नद्यो यानि धन्वानि ये वना। ते त्वा वधु प्रजावतीं प्र त्वे मुञ्चन्त्य​हसः॥
तीर्थादिव्यतिक्रमे जप्या मन्त्राः –
(32.1). स्तूयमानौ तौ अश्विनौ मनुष्यस्य गृहे मह्यं दशभिः वीरैः पुत्रैः साकं धनं च दत्तम्। मार्गे पातुं योग्यं तीर्थं कुरुतम्। हे उदकस्य पालयितारौ! (शुभस्पती) मार्गे स्थितं दुर्मतिं चोरादिकम् अपहतम्।
Let the invoked those Ashvins give me in my human house ten brave sons as well as wealth. Let Ashvins make available good drinking water on the way. O the Protector of Waters! Head of Waters! Eliminate the evil-minded robbers from my path.
(32.2).  नद्यादेः तीरे जीवाः प्राप्ताः, तेभ्यः वयम् स्थानं कल्पयामः। एतादृशानामस्माकम् इन्द्रः महत्यै स्वस्तये भवतु।
There are species on the bank of the rivers, let us provide space for them. Let Indra be for the great welfare of us.
(32.3). यः पुरुवसुः मघवा अभिश्लेषणपदार्थं विनापि पूर्वमेव जत्वादिभिः दृढीकृतत्वात् सन्धानीयं सन्दधाति, विहतं संस्करोति च​, तादृशाय स्वाहा।
Maghvan earlier joined everything without a joining medium, who joins that is to be joined and repairs the broken, my oblations to such God.
(32.4). ये गन्धर्वाः अप्सरसः देव्यश्च एषु वृक्षेषु वानस्पत्येषु च वसन्ति, ते अस्यै वध्वै शिवा भवन्तु, स्त्रीधनं वहन्तीमिमां न हिंसिषुः।
Let Gandharv, Apsara and Goddess who live on the trees and vegetation be auspicious to this bride and let not harass the bearer of parental wealth.
(32.5). हे वधु! अस्माभिः अतिक्रान्ताः ओषधयः, नद्यः, निर्जलप्रदेशाः, वनानि-तेषाम् अधिष्ठातृदेवताः त्वां पुत्रवतीं कुर्वन्तु, अंहसश्च त्वां प्रमुञ्चन्तु।
O Bride! The source Gods of medicinal plants, rivers, water less places and forests, which we crossed, bless you with children and free you from all difficulties.
(33). गृहे विद्यमानान् दर्शयति वरः Bridegroom introduces the bride to relatives :–
संकाशयामि वहतुं ब्रह्मणा गृहैरघोरेण चक्षुषा मैत्रेण।
पर्याणद्धं विश्वरूपं यदस्या स्योनं पतिभ्यस्सविता कृणोतु तत्॥
अस्याः पितृकुलादानीतं स्त्रीधनं मन्त्रेण मद्गृहे विद्यमानेभ्यः दर्शयामि, एनाम् वधूं च दर्शयामि याम् अक्रूरेण मैत्रेण चक्षुषा यूयं पश्यत। अस्यां पर्याणद्धम् आभरणादिकं तत् सविता मह्यं मद्भ्रात्रादिभ्यश्च सुखं करोतु।
I show the parental wealth the bride brought to the relatives in my house and also introduce the bride whom you people see with friendly and non-cruel (gentle) eyes. Let the jewels she wore be the welfare of me and my brothers.
(34). इत उत्तरं प्रविश्य होममन्त्राः Hereafter, Mantr to be chanted after entering the husband’s house :–
(34.1).  अयमग्निः गृहपतिः सुस​ सत् पुष्टिवर्धनः।
यथा भगस्याभ्यां ददद् रयिं पुष्टिमथो प्रजाम्॥
एषः अग्निः मम गृहस्य रक्षिता शोभनसदनः मम पुष्टिवर्धनः आवाभ्यां धनं पुष्टिं प्रजां च दद्यात्। यथा भगनाम्ने देवाय​ दत्तवान् तथा आवाभ्यामपि दद्यात्।
Let this Agni protector of my house, having good home, give us wealth, children and good health. Let him give all as he gave to the God Bhaga.
(34.2). प्रजाया आभ्यां प्रजापते ! इन्द्राग्नी शर्म यच्छतम्।
यथैनयोर्न प्रमीयाताम् उभयोर्जीवतोः प्रजाः॥ 
हे प्रजापते! अनयोर्दम्पत्योः या प्रजा तस्यै शर्म यच्छ। हे प्रजापते! हे इन्द्राग्नी! अनयोर्दम्पत्योः जीवतोः प्रजा यथा न प्रमीयेत तथा शर्म यच्छतम्।
O Prajapati! Give happiness to the children of this couple. O Prajapati! O Indragni! Bless this couple that no children die in their life time.
(34.3). तेन भूतेन हविषाऽयमाप्यायतां पुनः।
जायायामस्मा आवाक्षुस्ता रसेनाभिवर्धताम्॥
मया कृताद् होमात् प्राप्तेन हविषा आप्यायताम्, मह्यं यां पत्नीं दत्तवन्तः ताम् आज्यादिरसेन अभिवर्धयतु।
Be satisfied with the oblations I offered, and boost my wife who is given to me with ghee etc.
(34.4). अभि वर्धतां पयसाऽभिराष्ट्रेण वर्धताम्।
रय्या सहस्र पोषसा इमौ स्ताम् अनपेक्षितौ॥
तथा इयं पयसा अभिवर्धतां, गृहक्षेत्रादिना अभिवर्धताम्। इमौ दम्पती बहूनां पोषयित्रा धनेन अन्यत्र अपेक्षामकुर्वाणौ स्याताम्। सहस्रपोषसा सहस्रेण प्राणिभिः साकम् इत्यपि अभियुक्ता अर्थं वर्णयन्ति।
Let her grow with milk, home and land. Let this couple lead a life with abundant wealth without expecting from others.
(34.5). इहैव स्तं मा वियोष्ठं विश्वमायुर्व्यश्नुतम्। मह्या इन्द्रः स्वस्तये॥
एष मन्त्रः अन्तरात्मानं प्रति वचनम्। हे अन्तरात्मानौ! अस्मिन्नेव गृहे भवतम्, कदापि एतस्माद् वियुक्तौ न भवेतम्। विश्वमायुरिति श्रुत्युक्तम् आयुः प्राप्नुतम्। इन्द्रः युवयोः स्वस्तये भवतु।
O couple! Always be in this house and never detached from this house. Live a long life as observed by Vedas. Let Indra be for the welfare of you.
(34.6). ध्रुवैधि पोष्या मयि मह्यं त्वाऽदाद् बृहस्पतिः।
मया पत्या प्रजावती सं जीव शरदश्शतम्॥
हे वधु ! त्वां मह्यमदात् बृहस्पतिः, मम पोषयित्री त्वं मयि स्थिरा भव। त्वं मया साकं प्रजावती भूत्वा शतं संवत्सरान् जीव।
O Bride! Brahaspati gave you to me and be my foster and firm in me. You live a life of hundred years with me having blessed with children.
(34.7).  त्वष्टा जायाम् अजनयत्, त्वष्टाऽस्यै त्वां पतिम्।
त्वष्टा सहस्रमायू षि दीर्घमायुः कृणोतु वाम्॥
त्वष्टा इमां जायाम् अजनयत्, त्वष्टा अस्याः पतित्वेन त्वां च अजनयत्। त्वष्टा एव सिक्तस्य रेतसः रूपनिर्माता इति श्रुतिः प्रमाणमत्र। स एव त्वष्टा युवयोः प्रभूतं धनं, दीर्घमायुश्च दद्यात्।
Tvasta created this wife and Tvasta created me as husband for her. The same Tvasta bless you couple with abundant wealth and long life.
35. पतिः पत्नीं वामभागे उपवेश्य उच्चार्यमाणो मन्त्रः Husband has to chant this Mantr having seated his wife on his left :–
इह गावः प्रजायध्वम् इहाश्वा इह पूरुषाः।
इहो सहस्रदक्षिणो रायस्पोषो निषीदतु॥
अस्मिन् गृहे गावः, अश्वाः, पुरुषाश्च प्रजाताः भवन्तु। अस्मिन्नेव गृहे प्रभूतदानयोग्या धनसमृद्धिश्च भूयात्।
Cows, horses and humans take birth in this house. Be abundance of wealth for donation in this house.
(36). अधुना जीवपुत्रायाः (या स्वयं जीवति तस्याः पुत्रश्च जीवति) पुत्रं वध्वा अङ्के उपवेश्य उच्चार्यमाणो मन्त्रः Now this Mantra is chanted after a boy of a living mother is seated on the lap of the bride :–
सोमेनादित्या बलिनः सोमेन पृथिवी दृढा ।
अथो नक्षत्राणामेषाम् उपस्थे सोम आधितः॥
प्र स्वस्थः प्रेयं प्रजया भुवने शोचेष्ट।
आदित्याः सोमेन बलिनः, सोमेनैव पृथिवी बलिष्ठा। अथ नक्षत्राणां गर्भाशये सोमः आहितः, तथा एष बालः तव गर्भाशये आहितः भवतु। (वध्वाः अङ्के उपविष्टः यः बालः तत्सदृशः पुत्रः तवापि स्यादित्यर्थः)।
हे फलानि! यथा यूयं प्रसवशीलानि भवथ​, तथा इयमपि वधूः युष्मत्प्रसादेन प्रसवशीला भवतु।
Adity are strengthened by Som and the Earth is strengthened by the same Soma. Let this boy be placed in your uterus like Soma placed in the Garbh of stars. (The suggestive meaning is that this bride conceives a boy like the one who was seated on her lap).
O Fruits! Let this bride be blessed with the capability of delivery, like you are able to fruit.
(37). विविधसम्पत्तये प्रार्थना Prayer for various wealth :–
(37.1). इह प्रियं प्रजया ते समृध्यताम् अस्मिन् गृहे गार्हपत्याय जागृहि।
(येना) एना पत्या तनव् सृजस्वाथा जीव्री विदथमावदासि॥
अस्मिन् गृहे प्रजया साकं प्रीतिस्ते वर्धताम् - अनेन प्रजासम्पत्तिरुक्ता । अस्मिन् गृहे अतिथीनाम् अग्नीनां च परिचर्यायाम् जागरिता भव - अनेन धर्मसम्पत्तिरुक्ता । पत्या साकं शरीरं काले सम्सृजस्व​, इत्थं चिराय अनुभूय जीर्णा सती पुत्रपौत्रादीन् कर्त्तव्यं बोधय-अनेन कामसम्पत्त्या साकं धर्मसम्पत्तिरपि उच्यते, यतो धर्मकाम एव श्रेष्ठः।
Let in this house be growth of children and your affection. (By this wealth of children is mentioned). Do serve the guests and Agni in this house. (By this wealth of righteousness–Dharm is mentioned). Do make love with husband in stipulated period. Thus, having enjoyed for long, engage in advising sons and grand sons. (By this wealth of (sexual) desire combined with righteousness is mentioned).
(37.2). सुमङ्गलीरियं वधूरिमा समेत पश्यत।
सौभाग्यमस्यै दत्त्वायाथास्तं विपरेतन॥
सुमङ्गली इयं वधूः, इमां एकीभूय पश्यत। अस्यै सौभाग्याय आशीर्वचांसि प्रदाय ततः स्वस्वगृहं गच्छत।
You all collectively (simultaneously) see this auspicious bride. You bless her for good fortune and return to your homes.
(38). ध्रुवनक्षत्रदर्शनकाले मन्त्रः Showing the star Dhruv :-
ध्रुवक्षितिर्ध्रुवयोनिर्ध्रुवमसि ध्रुवतः स्थितम् ।
त्वं नक्षत्राणां मेथ्यसि स मां पाहि पृतन्यतः॥
त्वं ध्रुवनिवासः, ध्रुवोत्पत्तिः, नक्षत्राणां स्थिरहेतौ कारणमसि, स्वयं च ध्रुवमसि। त्वं नक्षत्राणां भ्रमतां खलेवाली वर्तसे, यथा खलेवाली बलीवर्दानाम् अनपगमने कारणं तथा त्वं नक्षत्राणाम् । एतादृशः त्वं मां शत्रुभ्यो रक्षतु।
O Dhruv! You are stable dweller, generator of stability, you are the cause for the stability of stars and you are firm yourself. You are the threshing post of controlling the moving stars like the threshing post of controlling oxen. Such you protect me from enemies.
(39). अरुन्धतीदर्शनकाले मन्त्रः Showing the star Arundhati :–
सप्तर्षयः प्रथमां कृत्तिकानाम् अरुन्धतीं यद् ध्रुवता ह निन्युः ।
षट् कृत्तिका मुख्ययोगं वहन्तीयमस्माकम् एधत्वष्टमी॥
सप्तर्षीणां भार्याः सप्त। तासु प्रथमा अरुन्धती परिगण्यते। यथा सा अरुन्धती निश्चला, यथा वा षट् कृत्तिकाः तस्यामरुन्धत्यां प्रधानभावं वहन्ति, तथा इयं वधूः अष्टमी भूत्वा वर्धताम्। अहं सप्तर्षीणामष्टमो भूयासम्, इयमपि कृत्तिकासु अष्टमी भूयात् इति तात्पर्यम्।
There are seven wives of seven Rishis. Among those seven wives, Arundhati is regarded as the most revered. Let this bride be the eighth one like firm Arundhati who is accepted by other six wives as main star. Let me become eighth after seven Rishis and my wife become eighth Krattika after those seven Krattika.
(40). विश्वावसूनाम्नः गन्धर्वस्य उद्वासनाय मन्त्रः Taking out (relieving) Gandharv Vishvasu by this Mantra :–
(40.1). उदीर्ष्वातो विश्वावसो नमसेडामहे त्वाम्।
अन्यामिच्छ प्रफर्व्य​ सञ्जायां पत्या सृज॥
दण्डे आवाहितं विश्वावसूनाम गन्धर्वं प्रति उच्यते-हे विश्वावसु! उत्तिष्ठ​, त्वां नमोवाग्भिः स्तुमः, प्रथमवयसामन्याम् इच्छ​, इमां मम भार्यां पत्या मया साकं संसृज।
O Vishvasu! Stand up, we pray you with the words of salutations, you go to some other girl and let my wife join me.
(40.2). उदीर्ष्वातः पतिवती ह्येषा विश्वावसुं नमसा गीर्भिरीट्टे।
अन्यामिच्छ पितृषदं व्यक्ता स ते भागो जनुषा तस्य विद्धि॥
विश्वावसूनाम्नः गन्धर्वस्य उद्वासनाय मन्त्रः -
हे विश्वावसो! उत्तिष्ठ​, इयं मम भार्या सम्प्रति पतिवती, अतः त्वां नमोवचोभिः स्तौमि। अन्यां पितृगृहे स्थिताम् अविवाहितां प्राप्य (रक्षतु)।
O Vishvasu! Stand up, this my wife is now got husband, so I pray with words of salutations that you go to other girl who is in her father’s house and unmarried.
(41). इत उत्तरं होममन्त्राः Hereafter Home Mantras :–
(41.1). अग्ने प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि, ब्राह्मणस्त्वां नाथकामः प्रपद्ये, याऽस्यां पतिघ्नी तनूः प्रजाघ्नी पशुघ्नी लक्ष्मिघ्नी, जारघ्नीमस्यै तां कृणोमि स्वाहा।
हे प्रायश्चित्ते! नष्टकर्मसन्धातः! अग्ने! देवानां मध्ये प्रायश्चित्तिरसि। नाथकामो ब्राह्मणः त्वां प्रपद्ये। यानि अस्यां वध्वां पतिघ्न​-प्रजाघ्न​-पशुघ्न-लक्ष्मीघ्नचिह्नानि वर्तन्ते, तानि अपसारयामि, जारघ्नीं च करोमि। उत्तराः त्रयो मन्त्राः समानार्थकाः।
O Prayashchitti! O Fixer of lost actions! O Agni! You are the Prayaschitti (atonement) among Gods. Brahman wishing to pray approaches you. I remove the symbols of child-killer, husband-killer, animal-killer and wealth-killer and let my wife be the killer of paramour.
Next three Mantras are identical in meaning; hence, they are not explained here.
(41.2). प्रसवश्चोपयामश्च काटश्चार्णवश्च धर्णसिश्च द्रविणं च भगश्चान्तरिक्षं च सिन्धुश्च समुद्रं च सरस्वाश्च विश्वव्यचाश्च ते यं द्विष्मो यश्च नो द्वेष्टि तमेषा जम्भे दध्मः स्वाहा।
प्रसवः=अनुज्ञा, उपयामः=भूमिः, काटः=रुद्र इति हरदत्तः, अस्मत्पितुः मातुलचरणास्तु नद इति, अर्णवः=ह्रदादिरुदन्वान्, धर्णसिः=ग्रहो गृहं वा, द्रविणं=धनं बलं च​, भगः=आदित्यानामन्यतमः, अन्तरिक्षम्=आकाशम्, सिन्धुः=नदी, समुद्रः=सागरः, सरस्वान्=देवताविशेषः, विश्वव्यचाः=इन्द्रः। एतेषां स्वरूपेण अधिष्ठातृमुखेन च देवतात्वम्। एतेषां दन्तेषु भक्षणाय यं वयं द्विष्मः यश्च अस्मान् द्वेष्टि तान् प्रक्षिपामः।
Permission, Land, Stream, Lake, Planets or Home, Wealth and Strength, God Bhaga, Space, River Sindhu, Ocean, God Sarasvan, and Indr are either Gods by nature or by source. Let us give for these Gods our enemies as oblations.
(41.3). मधुश्च माधवश्च शुक्रश्च शुचिश्च नभश्च नभस्यश्च इषश्च ऊर्जश्च सहश्च सहस्यश्च तपश्च तपस्यश्च ते यं द्विष्मो यश्च नो द्वेष्टि तमेषां जम्भे दध्मः स्वाहा।
मधुः, माधवः; शुक्रः, शुचिः; नभः, नभस्यः; इषः, ऊर्जः; सहः, सहस्यः; तपः, तपस्यः इति षण्णामृतूनां द्वौ द्वौ मासौ क्रमशः, तेभ्यः भक्षणाय पूर्वोक्तं प्रक्षिपामः।
Let us offer our enemies as oblations for the six seasons.
(41.4). चित्तं च चित्तिश्च आकूतं च आकूतिश्च अधीतं च अधीतिश्च विज्ञातं च विज्ञानं च नाम च क्रतुश्च दर्शश्च पूर्णमासश्च ते यं द्विष्मो यश्च नो द्वेष्टि तमेषां जम्भे दध्मः स्वाहा।
चित्तम्=अन्तःकरणं, चित्तिः-तद्व्यापारः, आकूतम्=अभिप्रेतम्, आकूतिः= अभिप्रायः, अधीतम्=अध्यापनम्, अधीतिः=अध्ययनम्, विज्ञातं विज्ञानं, नाम क्रतुः, दर्शः पूर्णमासः एतेषां भक्षणाय पूर्वोक्तं प्रक्षिपामः ।
भूस्स्वाहा, भुवस्स्वाहा, सुवस्स्वाहा, ॐ स्वाहा इति चतुर्भिर्वध्वाः शिरसि आज्यशेषानयनं करणीयम्।
Let us give our enemies as oblations to Mind and its actions etc.
At the end of these homas, a drop of remains of ghee should be placed on the head of the bride.
(42). वधूः वरं यदा समीक्षते तदा मन्त्राः Following Mantras are to chanted when the bride sees the bridegroom :–
(42.1).  अपश्यं त्वा मनसा चेकितानं तपसो जातं तपसो विभूतम् ।
इह प्रजाम् इह रयि रराणः प्रजायस्व प्रजया पुत्रकाम॥
त्वां मनसा, मदभिप्रायज्ञातारं, तपसा जातं, तपसा विभूतं पश्यामि। हे पुत्रकाम! अस्मिन् गृहे धनं ददत् प्रजया स्वयं प्रजायस्व।
I see you by mind, knower of my intentions, born by penance, and grown by penance. O the Wisher of Son! Give wealth in this house and be a child with children.
(42.2).  अपश्यं त्वा मनसा दीध्याना स्वायां तनू ऋत्विये नाथमानाम् ।
उप मा उच्चा युवतिर्बुभूयाः प्रजायस्व प्रजया पुत्रकामे॥
त्वां मनसा दीप्यमानां स्वस्यां तन्वाम् ऋतुकालगर्भाय प्रार्थयमानां माम् उच्चायुवतिः सन् अनुभूया: तथा प्रजया प्रजायस्व च।
You enjoy this body on seasoned (appropriate) period for impregnation and be a child with children.
(42.3).  समञ्जन्तु विश्वे देवाः समापो हृदयानि नौ।
सं मातरिश्वा सं धाता समु देष्ट्री दिदेष्टु नौ॥
आवयोः हृदयानि स्नेहयुक्तानि कुर्वन्तु विश्वेदेवाः। आप अपि समञ्जन्तु, मातरिश्वा वायुरपि तथैव करोतु, धाता अपि समनक्तु। सन्देशस्य कारयित्री सरस्वती आवयोः भोगकालानुरूपं समुचितं सम्भाषणं कारयतु।
Let Vishvedev make our hearts affectionate. Let the Waters, Matarishva Vayu and Dhata do the same. Let message generator Saraswati make our dialogue appropriate during our love.
(43). अथ शेषहोमात्परं जप्यो मन्त्रः These Mantras are to be chanted after Shesha Homa :–
(43.1). प्रजापते! तन्वं मे जुषस्व​, त्वष्टर्देवेभिः सहसाम इन्द्रः।
विश्वैर्देवैः रातिभिः स​रराणः पुसां बहूनां मातरः स्याम॥
हे प्रजापते! त्वं मम शरीरं प्रविश। हे त्वष्टः! त्वमपि देवैः साकं मम शरीरं प्रविश। हे इन्द्र ! त्वमपि मित्रैः साकं मम शरीरं जुषस्व। येन आवां बहूनां पुत्राणां पितरौ स्याव।
O Prajapati! You enter my body. O Tvasta! You also enter my body with Gods. O Indra! You also enter my body with friends. Let us be the parents of many children.
(43.2).  आ नः प्रजां जनयतु प्रजापतिः आ जरसाय समनक्त्वर्यमा।
अदुर्मङ्गलीः पतिलोकम् आविश शं नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे॥
प्रजापतिः आवयोः प्रजां जनयतु। वार्धकपर्यन्तम् आवां स्नेहयुक्तौ करोतु। सुमङ्गलीः भूत्वा पत्युः लोकमाविश। मङ्गलकरी भव द्विपदे चतुष्पदे च।
Prajapati give us children. Let Prajapati make as affectionate till the old age. Let the bride enter the world of the husband with all auspiciousness. Let you (wife) be auspicious to bipeds and quadrupeds.
(43.3).   तां पूषन्! शिवतमाम् एरयस्व यस्यां बीजं मनुष्या वपन्ति।
या न ऊरू उशती विस्रयातै यस्याम् उशन्तः प्रहरेम शेफम्॥
हे पूषन्! यस्यां मनुष्याः बीजं वपन्ति तां मम पत्नीं शिवतमां कृत्वा तां प्रोत्साहयस्व। या मह्यम् ऊरू विश्लिष्टौ करोति मयि कामयमाना तस्यामेवाहं रमे॥ इति विवाहमन्त्रार्थाः यथोचितं दर्शिताः।
O Pushan! Encourage my wife making her propitious where we humans sow seeds. I love only her (my wife) who with full of love dedicates her body to me.
गृहस्थ जीवन :: परमेश्वर पुरुष है, माता भगवती प्रकृति, स्त्री है और पुरुष के आधीन है। परमेश्वर के अनुरूप कार्य करती है। परमेश्वर त्रिमूर्ति के रूप में ब्रह्मा, विष्णु और महेश हैं और ब्रह्मा के रूप में संरचना, विष्णु के रूप में लालन-पालन और महेश के रूप में नाश करते हैं। बच्चे का जन्म ब्रह्मा, उसका पालन-पोषण विष्णु और उसमें दुर्गुणों का नाश महेश यही पुरुष है। पुरुष के बगैर स्त्री अस्तित्व हीन है। भगवान् शिव का अर्धनारीश्वर रूप प्रकट करता है कि स्त्री अर्धांगिनी है।    
स्त्री-पुरुष का सम्बन्ध एक-दूसरे पर विश्वास से प्रगाढ़ होता है।
पति-पत्नी एक दूसरे के गुणों पर दृष्टि रखें। स्त्री पुरुष का सम्बल है। उसके बगैर पुरुष अधूरा है। 
कैसी भी मुसीबत-परिस्थिति हो एक दूसरे का साथ-सहयोग अत्यावश्यक है। 
लौकिक-अलौकिक, भौतिक-आध्यात्मिक उन्नति के लिये स्त्री-पुरुष का परस्पर, प्रेम, विश्वास जरूरी है। स्त्री-पुरुष का साथ जन्म-जन्मानन्तरों का होता है। 
स्त्री पुरुष का सम्बन्ध एक मोटर साइकल के दो पहियों की तरह है, जिसके पिछले टायर (पुरुष) में 35 पौंड और अगले टायर (स्त्री) में 25 पौंड हवा होती है। पिछला टायर वजन झेलता है। अगला टायर नियंत्रण-सन्तुलन पैदा करता है। पुरुष इसे चलाता है, अगली सीट पर बैठकर और स्त्री बैठती है, पिछली सीट पर पति को पकड़ कर। बाइक में शोक अब्सॉर्बर होते हैं, झटकों से बचाने को। शॉक अब्सोर्बर खराब हो तो ठीक करा लिया या फिर ऑइलिंग करा ली। स्त्री पुरुष से ज्यादा सहन शील और जीवन के कठिन समय को बर्दाश्त करने में सक्षम होती है, पुरुष में इस गुण की मात्रा कुछ कम ही होती है। 
पुरुष की भूमिका क्योंकि ड्राइवर-वाहन चालक की है, उसे गाड़ी चलाने में निपुण-पारंगत होना ही चाहिये। कहाँ तेज़ चलाना है, कहाँ गति धीरे रखनी है, इसका उसे अभ्यास और अन्दाजा भी होना चाहिये। गाड़ी की समुचित देखभाल भी उसका कार्य है। गाड़ी की नियमित सर्विस, ऑयलिग करना भी उसका ही के है। 
गाड़ी तो गाड़ी है, कभी कुछ ढ़ीला, कभी टूट-फूट, कभी पन्चर; ये सब उसे ही तो झेलना है। गाड़ी बदलना आसान है, जीवन साथी बदलना बहुत कठिन और पीड़ा दायक है। आखिर मनुष्य में फर्क तो है ही। गाड़ी बदल कर अच्छी गाड़ी ले सकते हो; मगर दूसरी घर वाली जरूरी नहीं है कि पहली घर वाली से अच्छी ही हो।  
बच्चे चुम्बकों को एक साथ रखने वाली लोहे की पत्तियों-clippers की तरह होते हैं, जो कि डब्बी में चुम्बकों को विपरीत ध्रुबों के साथ जोड़कर उनका चुम्बकत्व बनाये रखते हैं। 
आजकल के जमाने में माता-पिता गृहस्थी में उचित दूरी बनाकर रखते हैं। उनकी भूमिका विवाहित पुत्र या पुत्री की गृहस्थी में अति सीमित होती है। उनको यह अहसास होता है कि जब तक उनसे परामर्श न लिया जाये, वे किसी भी किस्म की सलाह-मशवरा, दखलंदाजी न करें। उन्हें यह आभास होता है कि ऐसा करना-हस्तक्षेप उनके अपने और संतान के सुख को कम कर सकता है। जहाँ तक सम्भव होता है, वे स्वयं को तटस्थ बनाये रखते हैं। पोते-पोतियों के साथ मगन रहो। 
जो दम्पत्ति हर वक्त अपने माता-पिता से एक दूसरे के बारे में बातें करते हैं, वे स्वयं के लिये व्यर्थ की परेशानी-झंझट ही मोल लेते हैं। माँ-बाप को तो शान्ति से ही जीने देना चाहिये। घर-गृहस्थी में जरूरी नहीं है कि पति-पत्नी दोनों की राय एक ही हो; अतः मिल-बैठकर परस्पर सलाह-मशवरा करके ही गाड़ी आगे चलती है, इसमें तीसरे की भूमिका नगण्य ही होनी चाहिये। किसी भी बात को व्यर्थ तूल देना दोनों के लिये अहितकर है। 
माता-पिता वर्तमान वक्त-दौर में स्वयं को आत्म निर्भर बनाये रखते हैं और जितना भी शरीर से सम्भव हो, मदद करने को तत्पर रहते हैं। जब भी जरूरी हो वे औलाद की आर्थिक मदद भी करते हैं, बगैर किसी उम्मीद के। 
गणपति-गणेश, गजपति, प्रजापति-ब्रह्मा जी, कैलाश पति-भगवान् शिव, अधिपति, लक्ष्मीपति-विष्णु। 
उपरोक्त शब्दों में पति का अर्थ मुखिया या नायक है, मालिक नहीं। 
पति-पत्नी के आपसी रिश्तों में तीसरे की दखलंदाजी उनके लिये दुःख, परेशानी का कारण बन सकती है। यदि पति-पत्नी अपरिपक्व हैं तो आपसी झगड़ों को माँ-बाप, सास-शवसुर तक ले कर जाते हैं। 
आत्म विश्वास में कमी :: ऐसा होने पर नव-विवाहित पुरुष स्वयं को वैवाहिक जीवन में पूरी तरह से ढाल नहीं पाता और पत्नी में कमियाँ ढूँढता रहता है। 
मिथ्यभिमान EGO :: स्वयं को बड़ा समझना, ताकतवर होने का दिखावा करना नादानी है। 
पति-पत्नी में चुहलबाजी, हल्का-फुल्का मज़ाक, नौक-झोंक तो आम बात है और परस्पर प्रेम बढ़ाने में उसी तरह सहायक है, जैसे आटे में नमक, सब्जी में मसाले और चाय में मीठा जरूरी है। हँसने-बोलने से रिश्तों मिठास-प्रगाढ़ता बढ़ती है। 
मनुष्य योनि में जन्म 4 कारण हैं :- धर्म (वर्णाश्रम धर्म), अर्थ-आजीविका, काम (सन्तानोत्तपत्ति-वंश परम्परा को कायम रखना) और मोक्ष। धर्म अर्थ और काम का संयोजन इस प्रकार हो कि वह अंततोगत्वा मोक्षकारी हो, बन्धनकारी नहीं।
मनुष्य को स्वः धर्म का पालन करते हुए शुद्ध आचार-व्यवहार से अपनी जीविका चलानी चाहिये और कर्म, ज्ञान तथा भक्ति मार्ग का अनुसरण करके परमात्मा  शरणागति प्राप्त करनी चाहिये। 
पुनर्विवाह ऐसे है जैसे किसी का जूठा लिया हो। अगर इंसान एक पढ़ी-लिखी के स्त्री-लड़की के साथ निर्वाह नहीं कर सकता तो वह दूसरी पत्नी के साथ निर्वाह कैसे करेगा?! इस बात की क्या guarantee बाध्यता है कि अगली स्त्री के साथ उसका निर्वाह हो ही जायेगा?! यहाँ पत्नी और नौकरानी का अन्तर पतिदेव  मालूम होना चाहिये। 
तलाक लेना भी मॅंहगा साबित हो सकता है। तलाक शुदा औरत अपने और बच्चों के गुजारे के लिये उसकी तनख्वाह का बड़ा भाग माँग-हड़प सकती है। अब बच्चे खुद-बखुद दादा-दादी की ख़ुद की कमाई हुई दौलत में हिस्सेदार बन जाते हैं। याद रखो AMAZON के मालिक के तलाक को उसे अपनी आधी से ज्यादा सम्पत्ति से हाथ धोना पड़ा।  
Avoid confrontation. Explain your point of view as & when essential. Keep open all alternatives. 
अविवेक :: तुनक मिज़ाजी, पति की बात को काटना, हर बात में टाँग अड़ाना-दखलंदाजी स्त्री के लिये खतरनाक-हानि कारक हो सकती है। 
पति के लिये आत्म संयम, संयत होकर बोलना जरूरी है। बात-बात पर पत्नी को डाँटना-फटकारना, प्रताड़ित करना, उसकी बात-बात पर पर सास-सुसर, माँ-बाप से शिकायत करना पति की अपरिपक्वता, नादानी, कमजोरी को दिखाते हैं। 
पत्नी को प्यार से मनाओ, समझाओ, गुदगुदाओ। सीमा पार करे तो उसे avoid नजरन्दाज करो। ज्यादा बोलना-बहस करना दोनों के लिये हानिकारक है।  
Neither husband nor wife should disclose their past life in spite of insistence. Let past be past. Never allow friends or colleagues to be too close-intimate with your family.
A married woman should never be close-intimate with any other male. She must not share her secrets even with her close-intimate friends. 
शारीरिक अक्षमता :: नियमित व्यायाम, संतुलित निरामिष आहार, समय पर उठना बैठने और पत्नी की कामेच्छा की तृप्ति जरूरी है। इसके लिये पौष्टिक-सुपाच्य भोजन आवश्यक है। सूखे मेवे जैसे बादाम, खजूर-छुहारा, पिश्ता, अंजीर, अखरोट, किशमिश-मुनक्का का सेवन सर्दियों में नियमित रूप से करना चाहिये; परन्तु इनकी मात्रा 1-2 तक ही सीमित रहनी चाहिये। एक लीटर दूध का सेवन भी जरूरी है। उसमें से मलाई न निकालें।  
स्त्री में कामेच्छा पुरुष की तुलना में 8 गुना होती है, जिसकी पूर्ति पूर्ति के लिये पति को मन-मस्तिष्क और शरीर को चुस्त-दुरुस्त रखना चाहिये। व्यायाम, प्राणायाम-योग और भ्रमण इसके लिये अत्यावश्यक हैं। कुछ लोग इसके लिये उत्तेजक (aphrodisiacs) का प्रयोग भी करते हैं मगर यह लम्बे समय में उन्हें खोखला कर देता है। शाहजहाँ की मौत बहुत ज्यादा उत्तेजकों को इस्तेमाल करने की वज़ह से ही हुई थी। 
Build your self physically, mentally & spiritually.
LEGAL POSITION :: Hindu Marriage Act 1955, enacted by the Parliament of India, for all legal purposes, Hindus of any caste, creed or sect i.e., Sikh, Buddhist and Jain are deemed Hindus and can intermarry.  Special Marriage Act, 1954, allows a Hindu to marry a person who is not Hindu, employing any ceremony, provided specified legal conditions are fulfilled. According to Section 7 of Hindu Marriage Act, no Hindu marriage is binding and complete before the seventh step of the Sapt Padi/ritual in the presence of fire, by the bride and the groom together. In some cases, like South Indian Hindu marriages, even this is not essential.
PROPOSED AMENDMENTS IN HINDU MARRIAGE ACT :: A law is proposed to give the married woman half-a part of property to her, in case of divorce. This proposal is myopic and sure to boost number of litigation divorces. Highly illogical-objectionable-unethical-ill-advised and its improper clauses are sure to spoil the family life of Hindus.
There was a time when dowry deaths were reported regularly in newspapers. No one ever tried to investigate the real-true cause-factors behind such deaths. The reported deaths were common-frequent in those communities, which had settled in metros having been displaced-migrated. Dowry-gifts are quite common, everywhere, in the world. A large number of people refuse to take such gifts and make pictures-videos of the whole wedding ceremony to come out clean from the allegations later.
Anti-dowry laws are heavily laden-loaded in favor of the cruel daughter in law-the one, who insults-stings husband, in laws and uses foul language against them too often.
Neither she nor her parents contributed even a single penny to the property of her husband or the in laws, still the law makers wish to give the hard earned money-property to her. She is not earning and wastes money at will, without restriction. What is the logic to give her a cut from the property?
Recent surveys published in reputed newspapers indicate that today’s bride, is neither innocent nor virgin. She wishes to continue with her per marital alliances.
She misbehaves, taunts, torture, humiliates, uses foul-abusive language, against her in laws and the husband, still the government wish, the in laws and the husband to part with their hard earned money-property in her favor.
THE LAW ALLOWS HUSBAND TO SEEK MAINTENANCE FROM WIFE :: Section 24 of Hindu Marriage Act 1955 provides that the court, in case of either the wife or the husband having no independent income sufficient for her or his support, may on application of either of the spouses order to pay to the petitioner the expenses of proceedings such sum as having regard to the petitioners own income and the income of the respondent, it may seem to the court to be reasonable. So, under this section, even the husband can file an application claiming maintenance pendent elite in the pending DIVORCE CASE  The only prerequisite is that he should not have sufficient income to maintain and support self in consonance with the life style and income of wife. Assuming that the wife is earning much more than the husband, the husband only in that eventuality shall have the locus to file for maintenance.[15.05.2014]
DOWRY  दहेज़ (स्त्रीधन) :: 
छः प्रकार के स्त्री धन :: 
अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि।
भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम्॥[मनु स्मृति 9.194]
अध्यग्नि, अद्यावाहनिक, प्रीति से दिया हुआ, भाई से, माता से और पिता से दिया हुआ धन; ये छः प्रकार के स्त्री धन होते हैं। 
The assets of a woman called Stri Dhan (the sixfold property of a woman), forms the gifts & money given to her prior to marriage i.e., offerings in holy fire are carried out and later a dowry, anything given to her as a token of love, in the form of money and gifts given by brother, father and the mother. 
Any thing received by her during life time belongs to her. The maternal family is always ready to help her and shower gifts and money including the third generation according to their capability.
इसके अंतर्गत विवाह से पूर्व तथा विवाह के उपरांत स्त्री को प्राप्त होने वाली सम्पूर्ण सम्पत्ति आती है, जिसे दहेज (उपहार, दान-दक्षिणा, वस्त्राभूषण आदि)। 
पितृमातृपतिभातृदत्त मध्यमग्नयुपागतं।
आधिवेदनिकायं च स्त्रीधनं परिकीर्तितं [याज्ञवल्क्य]
माता, पिता, पति तथा भाई द्वारा दिया गया उपहार तथा अध्याग्नि एवं अधिवेदनिक में प्राप्त उपहार आदि स्त्री की सम्पत्ति कही जाती है ।
स्मृतियों के अनुसार निनमलिखित 16 चीजें स्त्रीधन के अंतर्गत आती हैं :-  
(1). अध्यग्नि :- वैवाहिक अग्नि के सम्मुख दिया गया उपहार,
(2). अध्यवह्निका :- वधू को पतिगृह जाते समय दिया गया उपहार,
(3). प्रीतिदत्त :- सास-ससुर द्वारा स्नेहवश दिए गए उपहार,
(4). पतिदत्त :- पति द्वारा दिये गए उपहार,
(5). पदवंदनिका :- नतमस्तक प्रणाम करते समय बड़ों द्वारा दिया गया उपहार,
(6). अन्वयध्येयक :- विवाह के बाद पति के परिवार द्वारा दिया गया उपहार,
(7). अधिवेदनिका :- दूसरी वधू लाने पर प्रथम वधू को दिया गया उपहार,
(8). शुल्क :- विवाह हेतु प्रदान किया गया धन,
(9). बन्धुदत्त :- माता पिता के सम्बन्धियों द्वारा दिया गया धन.
(10). यौतिक :- विवाह के समय जब पति पत्नी एक स्थान पर बैठे हों उस समय दिए गए उपहार,
(11). आयौतिक :- वे उपहार जो यौतिक के अतिरिक्त हैं,
(12). सौदायिक :- माता पिता अथवा भाई  से प्राप्त अचल संपत्ति,
(13). असौदायिक :- माता-पिता अथवा भाई से प्राप्त चल सम्पत्ति,
(14). वृत्ति-भरण :- पोषण के लिए दी गयी सम्पत्ति अथवा धन,
(15).  पारिभाषिक :- अग्नि के सम्मुख तथा वधु गमन के समय प्राप्त उपहार, तथा
(16). अन्य सम्पतियाँ जो किसी अन्य स्रोत से प्राप्त होती हैं।
दुर्भिक्षे धर्मकार्ये च व्यधौ सम्प्रतिरोधके। 
गृहीतं स्त्रीधनं भर्त्ता ब स्त्रीयै दातुम् अर्हति[याज्ञवल्क्य]
दुर्भिक्ष अकाल), धर्म-कार्य तथा रोग-व्याधि आदि दशाओं को छोड़कर किसी अन्य दशा में यदि पति स्त्रीधन में से कुछ लेता है, तो उसे लौटना आवश्यक है।
किसी भी तरह का धन जो पत्नी को प्राप्त हुआ है अथवा पत्नी के गृह से प्राप्त हुआ है उस पर पति का कोई अधिकार नहीं है। पत्नी की मृत्यु के उपरांत ही वो धन पति को प्राप्त होता था। धर्मतः दहेज के धन पर पति अथवा उसके परिवार वालों का कोई अधिकार नहीं है। 
It's age old age-ancient tradition amongest the rich-honoured-respected to offer-provide gifts to the bride at the time marriage. Girl has a natural-sentimental attachment with the father, which usually make him generous at this once in the life time occasion. Even after the marriage the girl continued to get generous gifts-valuables from the parents and brothers. Affection-bonds were ever lasting.
Weaker sections-poor too imitate these traditions. They too make expenditure over and above their capacity. They obtain loans-sell/mortgaged their property-valuable for this occasion. There are the greedy people, who compel-force the daughters parents to pay cash and other valuables. In case the girls parents fail to meet the ever increasing demands of the grooms family, the girl is traumatised-brutalised-tortured-killed.
If there is any one to be blamed for this, it's the girl's family which did not care to make thorough inquiry about the grooms family status, social image, reputation, financial position, background, lineage,  family history and did not make plain talk with the opposite side. They select the boy from a family which do not match with their status-position. This is why marriages are prescribed within the-caste-region-religion-circle-extended circle.
A tradition prevails for the settlement of dowry in advance through the middle man-negotiators. Each and every aspect-fine detail, is discussed in detail to avoid controversy confusion later. One becomes frank enough to discuss the minor details. With the slightest glitch-doubt-misunderstanding, talks-deal is terminated.
DRACONIAN DOWRY LAWS :: More than half of the marriages turn to divorce these days in cities. Each and every where, the groom is blamed for seeking dowry. The helpless in laws are taken to police station, insulted, made to cough up money and jailed for no guilt of theirs. Even the groom is not spared. This is the situation, where no dowry is desired-accepted-demanded. Reputation of the in laws is tarnished and they are considered as criminals.
There are innumerable reasons behind this, which can easily be summarised.
(1).The girl had friendship with boys at school-college level and she developed friendship with other boys at the place of work as well. It may be equally true for the boy-groom.
(2).The socio-economic status of the married was different.
(3).The couple belonged to two different castes-religions-regions-countries-cultures-life styles.
(4).Their incomes were unequal.
(5). Extravagant spending, by one of the two partners.
(6). Different working hours, tastes, liking-disliking. Tiredness due to hard work.
(7). Lack of compatibility.
(8). Indulgence in sex before marriage and maintenance of premarital sex relations.
(9). Interference of girls parents in her family life-visiting too frequently and overstaying.
(10). Lack of morals, values, ethics, culture, in the family.
(11). Use of narcotics, alcohol, party drugs.
(12). Late night parties.
(13). Early puberty before 10 and early menopause before 30.
(14). Gay-lesbian relations.
(15). Bad habits-masturbation in child and thereafter as well.
(16). Access to pornography, blue films, nudity vulgarity.
(17). Unlimited freedom from parents and undue backing.
(18). Eating meat, eggs, fish, garlic and the goods which boosts desire for sex.
(19). Evil-bad company.
(20). Crookedness of the brides family, bad intentions-desires to extract money-wealth, from the grooms family.
(21). Impact of films-internet social (antisocial, indeed) sites on the web-fashion shows and lack of discretion.
(22). Uncanny, whims-desires.
(23). Lack of proper direction-guidance-counselling before marriage.
(24). Ego-super ego-pride, tendency to consider, oneself to be supreme.
(25). Use of foul language, abusive words, violent behavior, domestic violence.
(26). Tendency to degrade the spouse in front of others.
(27). Lack of willingness to compromise.
(28). The groom suffered from impotency-erectile dysfunction-low sperm count.
(29). The girl had been a call-girl, sex worker-prostitute.
(30). Un natural sex-sodomy.
(31). Offering-forcing wife to have sex, with others, seniors, family members.
(32). Use of Aphrodite.
Divorce laws should be made simple-hassle free. Various women's organisations are aware of this social evil and the stigma. Still no efforts has been made to protect the innocent, at any level. Disparities in relevant laws should be rectified and notified immediately. The knot should be broken-opened without delay. There should be no provision for lengthy debate, arguments, affidavits, lawyers. Mutual consent should reign supreme. There should be no claim-counter claim over assets, property, valuables.
The woman who files complaint should give comprehensive evidence in her favor beforehand  pertaining to cruelty, harassment, torture and simultaneously the cause of delay in filing such complaints. Material evidence should be a must.
Respite will not come unless-until, the fire engulfs-reaches the families of the law makers-law enforcing agencies.
More than 1,70,000 cases have been registered for violence-cruelty against the husband. There is a sharp rise of 42% in these cases for the crime against the husband.
PRENUPTIAL PACTS :: Prenuptial pacts are the order of the day in the light of mounting divorce cases in India. This is a contract made by a couple before marriage regarding spousal refusal support and division of property in the event of divorce or separation.
Law does not recognize prenuptial knot in Hindu marriage where it is considered to be a sacrosanct relation between two human beings rather than a contract.
Justice Krashna Iyar has ruled in a case pertaining to one of the minority communities held that marriage is essentially a contract. Though marriage is social institution yet, it is regarded solemn all over the civilised world, including the minorities.
It's a matter of great concern that the young boys and girls enter into sexual relations without marriage and some times they marry too, to seek divorce or separated, later.[14.06.2014]
DIVORCE-REMARRIAGE तलाक-पुनर्विवाह :: 
न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते।
एवं धर्मं विजानीमः प्राक्प्रजापतिनिर्मितम्[मनुस्मृति 9.46]  
बेचने से या त्याग देने से स्त्री पति के पत्नीत्व से अलग नहीं होती है। यह धर्म पूर्व में प्रजापति ने बनाया है; उसे हम लोग जानते हैं। 
Neither by selling nor by repudiation (divorce, separation) the wife's title-entitlement to wife hood is lost (It remains even after that.), this is what has been fixed by Prajapati Brahma.
It means that if she indulges into immoral acts as a result of it, the sins committed by her goes to the husband.
सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते।
सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सतां सकृत्[मनुस्मृति 9.47]  
भाइयों में सम्पत्ति का बँटवारा एक बार ही होता है। कन्यादान एक ही बार होता है, किसी वस्तु का दान एक ही बार होता है; ये तीनों कार्य सज्जनों के लिये एक ही बार होते हैं। 
Division of property amongest the brothers takes place only once. The girl is donated (married off) to the bridegroom only once and a good is donated only once by the pious, gentle men, honourable, noble.
Remarrying a woman is a sin since she has already been donated. Something which has been donated once should not be redonated even by mistake again since its a sin. One is designated to hells for such a crime for prolonged period of time.
विधिवत्प्रतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम्।
व्याधितां विप्रदुष्टां वा छद्मना चोपपादिताम्[मनुस्मृति 9.72]
जो कन्या निन्दित, रोगिणी, कलंकित अथवा छल से अच्छी बताई गई हो, ऐसी कन्या का विवाह विधि से ग्रहण करके भी त्याग किया जा सकता है। 
The tainted (bad character, spoilt), ill-suffering from some disease, blamed girl who has been described as pure-healthy and married off through cheating, deceiving fraudulently may be rejected-abandoned after the marriage even though all religious ceremonies-rites were performed.
यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्यायोपपादयेत्।
तस्य तद्वितथं कुर्यात्कन्यादातुर्दुरात्मनः[मनुस्मृति 9.73] 
जो पुरुष दोषयुक्त कन्या का दोष न बतलाकर, उसे किसी को दान (ब्याह) दे तो वह पुरुष उस कन्या को दाता को वापस कर दे। 
If a father marriage off his daughter suffering from defects (vices, impurities), the husband is entitled to return her back to her father.
वर्तमान काल-कलयुग में, विवाह वासना-प्रधान हैं। रंग, रूप एवं वेष-विन्यास के आकर्षण को पति-पत्नि के चुनाव में प्रधानता दी जाने लगी है। नौकरी-आमदनी, पद, रुतवा या प्रतिष्ठा को विवाह के योग्य युवती-युवतियाँ महत्व-प्रधानता देते हैं। सभी उम्र के लोगों ने बगैर विवाह किये ही, साथ रहना, पश्चिमी विश्व की तर्ज पर खुलकर यौन सम्बन्ध स्थापित करना शुरु कर दिया है। ऐसे सम्बन्ध पहले भी होते थे, मगर उन्हें गिरी हुई निगाह से देखा जाता था। इस प्रकार से सम्बन्ध रखने वाली स्त्रियॉं रखैल-वैश्या कहलाती थीं। 
पिछले दिनों पुरुषों का व्यवहार स्त्रियों के साथ छली-कपटी और विश्वासघातियों जैसा रहा है। रूप, यौवन के लोभ में कुछ दिन मीठी बातें करते हैं, पीछे क्रूरता एवं दुष्टता पर उतर आते हैं। पग-पग पर उन्हें सताते और तिरस्कृत करते हैं। प्रतिज्ञाओं को तोड़कर आर्थिक एवं चारित्रिक उच्छृंखलता बरतते हैं और पत्नी की इच्छा की परवाह नहीं करते। समाज में ऐसी घटनाएँ कम घटित नहीं होतीं। ऐसी दशा में ये प्रतिज्ञाएँ औपचारिकता मात्र रह जाने की आशंका हो सकती है। सन्तान न होने पर लड़कियाँ होने पर लोग दूसरा विवाह करने पर उतारू हो जाते हैं। पति सिर पर हाथ रखकर कसम खाता है कि दूसरे दुरात्माओं की श्रेणी में उसे न गिना जाए। इस प्रकार पत्नी भी अपनी निष्ठा के बारे में पति को इस शपथ-प्रतिज्ञा द्वारा विश्वास दिलाती है। वर्तमान काल में शादी-शुदा औरतें भी कुछ कम नहीं हैं। 
दाम्पत्य-जीवन शरीर प्रधान रहने से, एक प्रकार के वैध-व्यभिचार का ही रूप धारण कर रहा है। शारीरिक आकृषण की न्यूनाधिकता का अवसर सामने आने पर विवाह जल्दी-जल्दी टूटने शुरु हो जाते हैं। इनमें अभिमान-अहँकार का भी बहुत बड़ा हाथ है। खाली दिल्ली में ही 5,000 से 10,000 तलाक के नये मुकदमे शुरु हो जाते हैं। लड़के-लड़कियाँ शादी से पहले ही 10-20 लोगों से सहवास कर चुके होते हैं। इस  विवाह में शरीरिक रोमान्च-आनन्द भी नहीं रहता। लड़के अक्सर नामर्दी के शिकार हो जाते हैं और लड़कियों की माहवारी अनियमित हो जाती है। इस प्रकार के व्यक्तियों को एड्स, गुप्त रोग तो होने स्वाभाविक ही हैं। 
लड़की-लड़के के चुनाव में घर-परिवार गौण हो गये हैं। मनु-स्मृति में व्यक्त किये गये वैज्ञानिक नियम, धर्म-जाति भी गौण हो गये हैं। शादी से पहले लड़की के शरीर पर पाये जाने वाले चिन्हों को तो कोई भी व्यक्ति न जानता है और न ही जानना चाहता है। अन्तर्जातीय, अन्तरप्रांतीय, अंतर्देशीय विवाह आम हो गये हैं। संस्कृति, धर्म, भाषा, रंग-रुप भी गौंण हो गये हैं।
 वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याब्दे दशमे तु मृतप्रजा।
एकादशे स्त्रीजननी सद्यस्त्वप्रियवादिनी[मनुस्मृति 9.81] 
यदि स्त्री बन्ध्या (अर्थात जिसके प्रथम रजोदर्शन से सात वर्ष तक सन्तान उत्पन्न ने हो) तो आठवें वर्ष में मृतवत्सा (सन्तान न जीतीं हों) तो, दसवें वर्ष में केवल कन्या हो, ग्यारहवें वर्ष में अपुत्रिणी हो तो शीघ्र ही दूसरा विवाह कर लेना चाहिये। 
One should remarry if the wife is barren (does not produce progeny after 7 seven years of her menses-periods), produces a dead child in the eighth year, produces a girl in the tenth year and still remain without a son in the eleventh year. 
The institution of marriage has the sole purpose-function of keeping the hierarchy prolong-move further and not sexuality, sensuality, lust, passion or satisfaction of ego. Its of no use if one is not able to look after his progeny, their education, well being. The progeny should look after the parents in old age. Some Australians and Americans too follow family norms and dedicate them selves for the welfare of their progeny and the children too reciprocate.
Its not the woman-wife alone responsible for producing a son. The male should also have chromosomes responsible for producing a son.
या रोगिणी स्यात्तु हिता सम्पन्ना चैव शीलता।
सानुज्ञाप्याधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हि चित्[मनुस्मृति 9.82] 
 जो शीलवती और रोगिणी स्त्री अपने पति से प्रेम रखती हो, उस स्त्री का पति उस स्त्री से आज्ञा लेकर दूसरा ब्याह करे और कभी भी उस स्त्री का अपमान न करे। 
One may remarry with the permission of his wife if she is virtuous-docile but remains ill and never insult-disgrace her.
अधिविन्ना तु या नारी निर्गच्छेद्रुषिता गृहात्।
सा सद्यः संनिरोद्धव्या त्याज्या वा कुलसंनिधौ[मनुस्मृति 9.83] 
जो स्त्री स्वामी के दूसरा ब्याह करने पर रुष्ट होकर घर से भागे, उसे पकड़कर घर में बंद कर देना चाहिये या उसको उसके पिता के घर पहुँचा देना चाहिये। 
The wife who runs away from home on being angry due to remarriage of her husband, should either be kept-confined inside the house or be sent to her father's house.
प्रतिषिद्धापि चेद्या तु मद्यमभ्युदयेष्वपि।
प्रेक्षासमाजं गच्छेद्वा सा दण्ड्या कृष्णलानि षट्[मनुस्मृति 9.84] 
जो स्त्री पति के निषेध करने पर भी उत्सवों में मदिरा पान करे या खेल तमाशा देखने जाये, उस स्त्री को राजा छः कृष्णल का दण्ड-जुर्माना करे। 
The king should impose a penalty-fine of six Krashnals over a woman who consume liquor in spite of being prohibited (forbidden, asked not to do so) and goes to fares-parties etc. without him , alone.
One goes to court for divorce against his wife only when she disobey him and do not cooperate with him. The woman who consumes wine can not be trusted. She may be molested by anyone, when drunk. Indira Gandhi was one such woman who had conceived from three different men. She used to consume a lot of liquor and her body guards used to bring her home in an aberrated condition, sometime half naked, sometime fully. She had illicit relations with numerous people like K Kam Raj. Though a Muslim, she pretended to be a Hindu. Her father and grand father too concealed their true religious identity.
सकृद कन्या प्रदीयते" [मनुस्मृति] 
विवाह में कन्या एकबार दी जाती है जो जीवन पर्यंत उसी की पत्नी बनी रहती है।
 "न तू नामापि गृह्नीयात प्रत्योप्रेते परस्यतु" [मनुस्मृति]
पत्नी  स्वप्न में भी दूसरा विवाह करने के लिए सोच नहीं सकती।
"यो धर्म एकपत्नीनाम् कांक्षान्तितमनुत्तमम" 
एक पत्नी धर्म का पालन करते हुए व्यक्ति यदि शरीर को क्षीण कर देता है, तो उत्तम गति की प्राप्ति होती है।
मनु महाराज ने पति और पत्नी दोनों को एक विवाह करने की ही अनुमति दी है तथा उसने अविछिन्न बताया है।
नष्टे मृते परिब्रजते क्लीवे च पतिते पतौ ।
पंचsपत्सु नारीणं पतिsन्यद विधीयते॥ [नारद, पराशर]
यदि पति खो गया हो, मर गया हो,सन्यासी हो गया हो, नपुंसक हो गया हो अथवा सामाजिक बहिष्कार कर दिया गया हो तो पत्नी द्वितीय विवाह कर सकती है।
यदि पत्नी दुराचारिणी हो तो पति दूसरा विवाह कर सकता है। सन्तानोत्पत्ति न होने पर किसी भी पक्ष को पुनर्विवाह करने की आज्ञा नहीं दी गयी है।
Please refer to :: MANU SMRATI (3 & 8) मनु स्मृति तृतीयोSध्यायः Shlok (1-63) santoshkipathshala.blogspot.com    for comprehensive learning. Marriages are made in the heaven and broken on the earth.
Census 2011 figures have revealed that out of the 3 women only 1 gets remarried after divorce, separation or her husbands death.
भारतीय समाज में तलाक का रोग-चलन दिन प्रति दिन बढ़ता ही जा रहा है। आज बम्बई मे हर दूसरी महिला तलाक चाहती है। दिल्ली में हर साल तलाक के नये 4,500 मुकदमे शुरू हो जाते हैं। अगर तलाक ही चाहिए था तो शादी की ही क्यों थी? शादी करने से पहले उचित छान-बीन क्यों नहीं कि गई! ज्यादातर मुकदमे लव मैरिज के बाद तलाक के हैं।सनातन संस्कृति के मुताबिक मनुष्य जीवन में सोलह संस्कारों को बताया गया है जिसमें सबसे महत्त्वपूर्ण है विवाह का संस्कार। सनातन संस्कृति में शादीशुदा जीवन पति-पत्नी का धार्मिक रूप से इकट्ठे जीवन बिताने का एक सभ्य तरीका है। वैदिक विवाह संस्कार में भावी पति-पत्नी आजीवन साथ रहने और कभी भी एक दूसरे से अलग न होने की कामना रखते हुए पाणिग्रहण संस्कार कर वैदिक अनुष्ठान करते हैं। वैदिक धर्म में विवाह विछेदन अर्थात तलाक की कल्पना भी नहीं जाती। संस्कृत शब्द "विवाह" का अर्थ है उत्तरदायित्व का वहन करना। कुछ लोग दांपत्य जीवन से घोर असंतुष्ट होकर भी आजीवन दुख सहन कर भी अलग नहीं होते। परंतु कुछ लोग अपने दांपत्य में उपेक्षापूर्ण स्थितियों से ही विचलित होकर फैसले लेने हेतु कोर्ट की शरण लेते हैं।
ज्योतिषशास्त्र के अनुसार जातक की कुंडली के दूसरे, पंचवें, सातवें, आठवें व बारहवें भाव तथा इनके स्वामी द्वितेश पंचमेश, सप्तमेश, अष्टमेश, द्वादशेश का दांपत्य जीवन में सुख दुख प्रेम व कलह व विघटन हेतु निरीक्षण किया जाता है। इसके अलावा स्त्री हेतु नैसर्गिक कारक ग्रह बृहस्पति व पुरुष हेतु नैसर्गिक कारक ग्रह शुक्र का निरीक्षण किया जाता है। विवाह की दृष्टि से जातक की जन्मकुंडली के वर्गों का निरीक्षण भी किया जाता है इनमे सबसे प्रमुख रूप से नवां वर्ग नवमांश, सतवां वर्ग सप्तमांश, चालीसवां वर्ग ख्वेदामांश का निरीक्षण किया जाता है। विवाह विघटन के निरीक्षण हेतु विशेष रूप से सातवें आठवें बरहवें भाव में उपस्थित विशिष्ट क्रूर व पापी ग्रह जैसे मंगल व सूर्य तथा शनि व राहू की स्थिति को भी देखा जाता है।
ज्योतिष शास्त्र के अनुसार विवाह भंग अर्थात तलाक या विवाह विछेदन योग अर्थात सेपरेशन का परिणाम समुदाय अष्टकवर्ग में भावों द्वारा प्राप्त बिन्दु पर भी निर्भर करता है, इसके साथ-साथ भिन्नाय अष्टकवर्ग में द्वितेश पंचमेश, सप्तमेश, अष्टमेश, द्वादशेश द्वारा प्राप्त अंक, पंचवें, सातवें, आठवें व बारहवें भावों का बल, द्वितेश पंचमेश, सप्तमेश, अष्टमेश, द्वादशेश का इष्ट और कष्ट फल पर भी निर्भर करता है। परंतु सर्वाधिक रूप से इस बात पर निर्भर करता है के सप्तम भाव और सप्तम भाव का स्वामी किस पापी और क्रूर ग्रह से सर्वाधिक रूप से प्रताडि़त है। सप्तम भाव में सूर्य, राहू शनि व मंगल की उपस्थिती या सप्तमेश का नीच या वेधा स्थान में बैठकर पापी व क्रूर ग्रह से पीड़ित होना तलाक या सेपरेशन का कारण बनता है।
तलाक के ज्योतिषीय कारण: सातवें भाव में बैठे द्वादशेश से राहू की युति हो तो तलाक होता है। बारहवें भाव में बैठें सप्तमेश से राहु की युति हो तो तलाक होता है। पंचम भाव में बैठे द्वादशेश से राहू की युति हो तो तलाक होता है। पंचम भाव में बैठे सप्तमेश से राहू की युति हो तो तलाक होता है। सातवें भाव का स्वामी और बाहरवें भाव का स्वामी अगर दसवें भाव में युति करता हो तो में तलाक होता है। सातवें घर में पापी ग्रह हों व चंद्रमा व शुक्र पापी ग्रह से पीड़ित हो पति-पत्नी के तलाक लेने के योग बनते हैं। सप्तमेश व द्वादशेश छठे आठवें या बाहरवें भाव में हो और सातवें घर में पापी ग्रह हों तो तलाक के योग बनते है। सातवें घर में बैठे सूर्य पर शनि के साथ शत्रु की दृष्टि होने पर तलाक होता है। 
ज्योतिषशास्त्र में जहां समस्याएं हैं तो साथ-साथ उनके शतप्रतिशत समाधान भी मौजूद हैं। दांपत्य कलह, सेपरेशन और तलाक से मुक्ति पाने का सबसे आसान और सरल समाधान है एकादश रुद्रावतार हनुमान जी। जैसे हनुमानजी ने भगवान राम और सीता माता का मिलन करवाया। उर्मिला व सीता के सुहाग की रक्षा हेतु उन्होंने अपने प्राणों तक के बारे में भी विचार नहीं किया। हनुमान जी ने राम जी की पत्नी सीता हेतु समुद्र तक लांघ लिया जैसे हनुमान जी के कारण ही उत्तर रामायण के अनुसार लव कुश राम सीता पूरा परिवार एकत्रित हो जाता है ठीक उसी तरह शनि, मंगल, राहु और सूर्य की सप्तम भाव में युति के पश्चात् भी हनुमान जी की शरण जाकर दांपत्य जीवन सामान्यतः सुखद सिद्ध हो सकता है। आइए जानते हैं कैसे। 
तलाक से मुक्ति पाने हेतु ज्योतिषीय सरल उपाय :: (1) घर की उत्तर दिशा में हनुमान जी का वीर रूपक चित्र लगाएं, (2) दक्षिमुखी हनुमान मंदिर से प्राप्त सिंदूर जीवनसाथी के चित्र पर लगाएं, (3) राहू के कारण तलाक की स्थिति में सात शनिवार शाम के समय दक्षिणमुखी हनुमान मंदिर में 7 नारियल चढ़ाएं, (4) राहू के कारण तलाक की स्थिति में सात शनिवार शाम के समय दक्षिणमुखी हनुमान जी की उल्टी सात परिक्रमा लगाएं, (5) शनि के कारण तलाक की स्थिति में सात शनिवार हनुमान जी के चित्र पर गुड़ का भोग लगाकर काली गाय को खिलाएं, (6) सूर्य के कारण तलाक की स्थिति में सात रविवार दिन के समय पूर्वमुखी हनुमान मंदिर में 7 कंधारी आनर चढ़ाकर किसी नव दंपति को भेंट करें, (7) मंगल के कारण तलाक की स्थिति में सात मंगलवार तांबे के लोटे में गेहूं भरकर उस पर लाल चन्दन लगाकर लोटे समेत हनुमान मंदिर में चढ़ाएं, (8) तलाक टालने हेतु सात मंगलवार 7 लौंग, 7 नींबू, 7 सुपारी, 7 जायफल, 7 मेलफल, 7 सीताफल 7 तांबे के त्रिकोण टुकड़े लाल कपड़े मेंं बांधकर हनुमान मंदिर में चढ़ाएं, (9)सूर्य के कारण तलाक की स्थिति में सात रविवार दिन के समय पूर्वमुखी हनुमान मंदिर में गुड़ की रोटी व टमाटर के साग का भोग लगाकर किसी वृद्ध दंपति को खिलाएं, (10) शनि के कारण तलाक की स्थिति में सात शनिवार 7 जैतून, 7 अमरूद, 7 काले जामुन, 7 बेर, 7 बादाम, 7 नारियल, 7 काले द्राक्ष काले कपड़े में बांधकर हनुमान मंदिर में चढ़ाएं, (11) तलाक की स्थिति को शत प्रतिशत समाप्त करने के लिए एक-एक दाना 12 मुखी + 11 मुखी + 10 मुखी + गौरीशंकर + 8 मुखी +7 मुखी + 6 मुखी रुद्राक्ष प्राण प्रतिष्ठित करवाकर पहनें। 
VERDICT-COURT RULINGS :: They must remember that more than half of marriages take to divorce courts sooner or later. There are the chances that marriages are solemnised just to squeeze-extract money from the gullible in laws.
VERDICT (1) :: Mumbai: The court has observed that a woman can not be asked to continue hi s marital relations with a woman who has breached marital trust. The court accepted the plea for divorce by the husband on the grounds of cruelty and adultery.[Mumbai: 09.11.2013]
VERDICT (2) :: The wife is a graduate from Delhi University along with diploma in library science and husband is studied up to higher secondary level only. Her plea for interim maintenance/relief has been rejected by the trial court relying over a judgement of MP high court. The woman should have tried to obtain a job instead of sitting idle just to squeeze money from the estranged husband. The couple had moved the court for separation and the woman wanted Rs. 25,000 per month from her husband.[Delhi:09.11.2013]
VERDICT (3) :: A woman has the right to her husband's property but she can't claim the right to her in laws property. The appellant is a doctor in a government hospital, capable of maintaining herself. Her husband lives in Chandigarh, separated from her for several years. Legal right can not be granted to her, even if she is permitted live in her in laws house, violation of which is punishable. Under any circumstances the in laws can not be made to suffer the burdens of their sons estranged marriages. The woman had challenged the trial court's order.[18.11.2013]
VERDICT (4) :: The supreme Court said that the domestic violence Act could not be invoked by a woman in a live in relationship with a married man. She knew his marital status. She could be sued for damages by the man's wife and children for alienating them from the love and care of their husband/father. [29.11.2013]
VERDICT (5) :: The Supreme Court has said that women are increasingly using anti dowry law to harass the innocent in laws and restrained police from mechanically arresting the husband and his relatives on mere lodging of a complaint under section 498 A of Indian Penal Code. The police has been directed to satisfy themselves about the necessity for arrest under parameters (check list) provided under section 41 of Criminal Procedure Code. It will examine the possibility of absconding by the accused. Authorisation of arrest will be essential by the magistrate. [04.07.2014] 
Section 498 a, is a curse on Hindu society, giving a tool in the hands of greedy parents of the girls to extract money and favours from the groom’s parents. The girls who wish to divorce or separate from the groom are continuously making it a tool in their blood stained hands. The girls side offer several proposals and incentives beyond their reach to the grooms family, which they can never afford or are unwilling to give. This notorious Section was introduced in the year 1983 to protect married women from being subjected to cruelty by the husband or his relatives treating it as a non-bailable offence with a three years punishment plus a hefty fine. One can not deny the fact that it happens even today.
The Home Ministry ordered the review following increasing number of complaints from groups representing the interests of men charging that they had been wronged by the current law. This coincided with about 35 per cent rise in number of deaths of husbands caught in dowry dispute during 2007-09. Dowry deaths in case of women grew by just about 3.5 per cent during the period. The facts remains that the young boys are forced to commit suicide by the girls under the influence of their parents or lovers whom they are unable to forget.
As per the latest figures compiled by the National Crime Record Bureau (NCRB), between 2007 and 2009 a total of 24,648 women died due to dowry disputes as against 169 in the case of men.
The Commission backgrounder argued for a review on the ground that once a complaint (FIR) is lodged with the police it becomes an easy tool in the hands of the police to either arrest or threaten to arrest the husband and other relatives named in the FIR without even considering the intrinsic worth of the allegations and making a preliminary investigation. It concluded thus that when the members of a family are arrested and sent to jail without even the immediate prospect of bail, the chances of amicable re-conciliation or salvaging the marriage would be lost once and for all.
Pragmatic realities have to be taken into consideration while dealing with matrimonial matters with due regard to the fact that it is a sensitive family problem which shall not be allowed to be aggravated by over-zealous or callous actions on the part of the police by taking advantage of the harsh provisions of the Section 498 a, the commission pleaded. There is every bit of effort from the side of the policemen to extract lots and lots of money from the accused.
Earlier the Supreme Court issued directives to the police that before arresting the in laws of the woman it should obtain sufficient proof against them. But who cares for the Court verdicts?!
The Supreme Court refused to grant bail to a 70 year old lady accused of asking for dowry to the girl's parents.[15.05.2016]
VERDICT (6) :: DIVORCE FOR DUMPING HUSBAND'S PARENTS: Lucknow bench of Allahabad High Court has, up held the ruling of a family court which allowed divorce to the couple, who got married on February 5, 1991, on the grounds of cruelty, shown to the in laws by the bride. She not only compelled her husband to through away the in laws but demanded Rs. 3,000 per month for her make up-cosmetics. Not only the brute threatened but implicated her husband and in laws in dowry cases. She demanded maintenance in spite of her earnings, more than the husband. The family court granted divorce on September 30, 2014 and refused alimony to the wife.[21.10.2014]
VERDICT (7) FRAUDULENT LAWYERS PLAYING PRIESTS :: Fake and fraudulent marriages are made inside the lawyers chambers in Madras-Chennai, no matter those getting married are present or not. The cartel was exposed by the Madras High Court. A divisional bench of Justice S. Rajeshwaran and Justice P.N. Prakash was stunned, when it found that more than 3,500 such marriages were registered in just two registrar offices in 2013. The advocates conducted fake marriages issued certificates and then forced-bribed the registrars to register the marriages without physical presence of the couple. Of course their signatures were forged-bogus. The scandal came to light when many habeas corpus petitions were filed by the aggrieved grooms, who came to the court saying their wives were in illegal custody of their parents. Most of the girls acknowledged that the knew the groom but never got married to them. In a peculiar case a carpenter working in girl's house had registered her as his wife without her knowledge.[22.10.2014]
VERDICT (8) FALSE CHARGES OF INFIDELITY :: A family court in Mumbai has granted divorce to the deputy municipal commissioner whose wife implicated him adultery with his colleagues wife. The woman not only defamed her husband but tarnished the image of the innocent woman. The woman was a habitual in quarrelling, humiliating her husband. The two did not have sex since 2001. The court found it grave and weighty instance of cruelty committed by the wife.[25.10.2014]
VERDICT (9) :: The supreme Court has ruled that if a woman complaints accusing her husband and in laws of cruelty under dreaded Section 498 A of IPC turns out to be false, then the man is entitled to divorce. The wife knowingly and intentionally filed a false complaint, calculated to embarrass and incarcerate the husband and seven members of his family and that such conduct unquestionably constitutes cruelty as postulated under section 13(1)(a) of Hindu marriage Act. The question arises that why did not the Court send this woman to jail for rest of her life?! [24.11.2014]
VERDICT (10) :: The Lucknow bench of Allahabad high court has ruled that levelling of baseless allegations of illicit relationship and extra-marital affairs against one's husband amounts to cruelty and is a ground enough for divorce. The question that arises in such a situation that why should the woman be let off without sentencing her to jail term for 7 years?! [24.11.2014]
VERDICT (11) :: Supreme Court has observed that false cruelty cases are ruining the marriages. Old parents of the groom are taken to jail for no fault on their side under section 498 A. Sunita's marriage was dissolved, when the husband refused to take her back and offered to give property to her & showed willingness to look after the children. The court found that the woman had filed a wrong complaint, which is sufficient to constitute matrimonial cruelty.[09.12.2014]
VERDICT (12) :: Bombay High court has ruled that every breach of promise to marry is not rape and pre marital sex is no longer shocking, at least in India's big cities. A couple in love may have a sexual relationship and later realize they are not compatible. The earlier physical contact can not be called rape. A marriage can not be imposed. The complainant women charged her mate with cheating and rape. The woman claimed to be 8 months pregnant.[28.12.2014]
VERDICT (13) :: The bride-woman has no claim-right over the property of in laws. Additional session judge Pulsty Premachal in Delhi, ruled that she could make the claim, had the house been owned by her husband.[06.01.2014]
VERDICT (14) :: A family court in Mumbai rejected the plea of a dietitian-a qualified woman for maintenance, by sitting idle. The woman had blamed the in laws and her husband for dowry demand, before moving to her parents house. The woman was already earning more than Rs.50,000 per month.[08.03,2015]
VERDICT (15) :: The Supreme Court has set aside the high court judgement not permitting divorce to the man, who got married in 1997 and has a 16 years old son. The wife refused to be with him. She got pregnant and moved to her parents house and had a son there. Her husband got her posted in a hospital at his place of posting. But she did not join her duties there. The court has granted a sum of Rs. 10 Lakh for the care of his son to be given to the divorced wife.[12.03.2015]
VERDICT (16) :: The Supreme Court has ruled that the daughter in law has no right in the property of the in laws self earned property. She has been asked to evacuate the said property in Delhi.[13.03.2015]
VERDICT (17) :: The Supreme Court has ruled that a woman who was in live in relation with a man for 20 years was entitled for benefits arising out the distribution of his property after his death, provided sufficient proofs were available. In the case the grand children had already agreed to her being a concubine-kept of their grandfather.[13.04.2015]
VERDICT (18) :: The Supreme Court has ruled on Saturday, that abusing in laws and not allowing them to live in the matrimonial  home by a woman amounts to cruelty to her spouse, ground enough for divorce, while allowing an NRI's plea for legal separation from his wife.[26.04.2015]
VERDICT (19) :: The Supreme Court has approved the ruling of Bombay high court which recommended the payment of maintenance to the woman having live in relation. 
This type of judgement are sure to boost cases related to concubines, prostitutes, call girls or the women who lure people to have illicit relations with them and exploit them later. They in fact black mail them through legal instruments. Every one is aware of the piling cases in the courts which have been filed by the woman who seduced the male into having sex, compelled them for marriage and the moved the court, with malafide intentions.[07.05.2015]
VERDICT (20) :: A court in Tamil Nadu annulled the marriage between a Hindu and Christian on the grounds that one of the spouses should have changed his religion before marriage. Both of them should belong to the same religion for the marriage to be recognized. [22.11-21-5]
VERDICT (21) :: Latest ruling of the court reads that both the spouses are responsible-liable for the sustenance-maintenance of the children if they prefer to be separated legally or otherwise. [31.03.2016]
Women are becoming more and more bold and ambitious these days. They can go to any extent for the satisfaction of their lust-desires-passions. They may go against their husband, in laws at the slightest possible reason & opportunity. In fact the parents of the girls have made them tools to extract money from the opposite side. There are the fathers and brothers who had sexual relations with the girls and now they feel the urge for both money and sex. They exploit & blackmail the girl, who in turn commit suicide and then they file cases against the in laws. There are girls who commit suicide due to the torture-black mail of their former boy friend-lover, but the blame is passed on to the husband and his family even though the girl never blamed them. This month two decisions came against such women.
VERDICT (22) :: The supreme Court has held that the property bought by the husband in his wife's name belongs to him, since he invested the money earned by him.
VERDICT (23) :: A girl who has MBA degree, got married in 2,010 was found exploiting her husband in spite of earning sufficient money. Her bank account details exposed her game plan to tease the former husband. She showed her income to be merely Rs. 12,000 only. She was demanding more compensation and maintenance every month from the husband. The court held that the provisions of the law were for those parents and women who did nor earn or were helpless. Her appeal was dismissed.[17.08.2016]
VERDICT (24) :: सुप्रीम कोर्ट ने फैसला  दिया है कि यदि पत्नी सास-ससुर से अलग रहने की जिद करे तो पति उसको तलाक दे सकता है। अगर कोई स्त्री अपने पति को बूढ़े माँ-बाप से अलग रहने को मजबूर करती है तो उसे उसका पति तलाक दे सकता है। कोर्ट ने टिप्पणी की है कि हिन्दु लॉ के मुताबिक कोई भी महिला किसी भी बेटे को उसके माँ-बाप के प्रति पवित्र दायित्वों के निर्वहन से मना नहीं कर सकती। जस्टिस अनिल आर दवे और जस्टिस एल नागेश्वर राव की खंडपीठ ने कहा कि एक महिला शादी के बाद पति के परिवार की सदस्य बन जाती है। वह इस आधार पर उस परिवार से अपने पति को अलग नहीं कर सकती है कि वो अपने पति की आय का पूरा उपभोग नहीं कर पा रही है। कोर्ट ने टिप्पणी की कि माता-पिता से अलग रहने की पश्चिमी सोच हमारी सभ्यता-संस्कृति और मूल्यों के खिलाफ है। कोर्ट ने कर्नाटक की एक दंपत्ति के तलाक की अर्जी को मंजूरी देते हुए ये टिप्पणी की है।
सुप्रीम कोर्ट ने निर्णय दिया है, “भारत में हिन्दु परिवारों में न तो यह सामान्य बात है और न ही प्रचलन में है कि कोई भी बेटा अपनी पत्नी के कहने पर शादी के बाद बूढ़े माँ-बाप को छोड़ दे। खासकर तब, जब बेटा ही परिवार में एक मात्र कमाऊ सदस्य हो। एक बेटे को उसके माँ-बाप ने न केवल जन्म दिया है बल्कि पाल-पोसकर भी उसे बड़ा किया, पढ़ाया, लिखाया और समर्थ बनाया। अब उसकी नौतिक और कानूनी जिम्मेवारी बनती है कि वह बूढ़े माँ-बाप की देखभाल करे। खासकर तब जब उनकी आय या तो बंद हो गई है या कम हो गई है"।[16.07.2017]
VERDICT (25) :: The Supreme Court has ruled that a woman who had obtained one time settlement (under section 25 of Hindu marriage Act) cannot claim monthly-further compensation for survival (under section 125) rejecting the ruling of Madhy Pradesh High Court.[13.02.2020]
VERDICT (26) :: Delhi High court has asked estranged couple to reveal all details of their income & expenditure. They have to give the particulars of their social media accounts. They have a file a detailed affidavit of their assets, mobile, wrist watches, maids, etc. etc.[09.08.2020]
VERDICT 27-WOMAN FINED FOR REGIXTRING FALSE CASE AGAINST IN LAWES
LOVE JIHAD धोखे की शादी के माध्यम से धर्म परिवर्तन :: भारत में धर्म परिवर्तन कोई नई बात नहीं है। लगभग 650 साल में 20 करोड़ ऐसे लोग पैदा हो चुके हैं जिनको जबरन, बहला-फुसलाकर, बहकाकर, लालच देकर मुसलमान बनाया गया। इस पूरे प्रकरण में  सिवाय धोखे-चालबाजी के कुछ नहीं है। ना कहीं प्यार ना मोह्हबत। ऐसे बहुत से बड़े नाम चीन व्यक्ति हैं, जिन्होंने हिन्दु धर्मांम्वलियों से शादी की। 
फ़िरोज़-इंदिरा गाँधी, नवाब पटौदी-शर्मिला, अज़रुद्दीन-संगीता बिजलानी, सैफ-अमृता व करीना, शाहरुख़-गोरी, शाहनवाज और नक़वी, आमेर। फ़िलहाल ऐसा कोई कानून नहीं है जो, इन पर रोक लगा सके और भविष्य में भी शायद ऐसा न हो सके। 
अगर कोई लड़की इस तरह की शादी कर रही है तो, क्या उसकी आँखें, माँ-बाप, भाई-रिस्तेदार नहीं थे, जो यह सब जानते-जाँचते-परखते?!उम्र के दोराहे पर आकर अक्सर लड़कियां ऐसी गलती कर डालतीं हैं, जिसका परिणाम उन्हें ता उम्र भुगतना पड़ता है। 
जो लोग अपना धर्म छुपाकर ये गुनाह कर रहें और जबरदस्ती धर्म परिवर्तन करा रहें वो तो गुनहगार-अपराधी हैं। उनपर तो धोखेबाजी-चारसौ बीसी आदि के मुकदमे दर्ज हो ही सकते हैं।  [12.09.2014]
GAY MARRIAGE :: Those people who advocate gay marriage are abnormal. Any act against nature is bound to doom-perish. This  is not going to control population as well. Who these people are? Are they insane-frustrated-mentally retired people? Do they belong to broken families? They should be treated for mental imbalance and need counselling. This is bound to increase crime graph, since mental racks will make efforts to drag more and people to their fore. Sodomy and lesbianism are the other distortions of this act. Most curious part of this episode is the silence of the Church. Legalisation of such acts clearly shows that a large population of people find solace in unnatural acts. Main function of marriage is to have offspring, children, progeny. 
May the God give them peace, solace, tranquillity!
RELATED POSTS :: 
(1). HINDU MARRIAGE हिन्दु विवाह  bhartiyshiksha.blogspot.com 
(2). SATI SYSTEM & WIDOW REMARRIAGE सती प्रथा और विधवा विवाह 
bhartiyshiksha.blogspot.com
(3). FIDELITY OF WOMAN पतिव्रता स्त्री-सतीत्व santoshsuvichar.blogspot.com
(4). KAUTILY ARTH SHASTR (3) कौटिल्य अर्थशास्त्र 3.2-4 bhartiyshiksha.blogspot.com
(5). Manu Smrati (9) मनु स्मृति santoshkipathshala.blogspot.com 
 
Contents of these above mentioned blogs are covered under copy right and anti piracy laws. Republishing needs written permission from the author.
संतोष महादेव-सिद्ध व्यास पीठ, बी ब्लाक, सैक्टर 19, नौयडा

No comments:

Post a Comment